Τρ(α)υματικότητες
champlacanienathenes Τρ(α)υματικότητες
Πρόγραμμα Κλινικών Εκπαιδεύσεων ακαδημαϊκού έτους 2024-2025
Οργάνωση, Συντονισμός, Επιμέλεια Έκδοσης: Κατερίνα Καραγιάννη, Άννα Χριστοδουλάκη, Νίκος Μαυράκης
Τρ(α)υματικότητες
Η λέξη τραύμα, δάνειο της ψυχανάλυσης από την ιατρική, προέρχεται από το αρχαίο ρήμα τιτρώσκω, το οποίο σύμφωνα με τον ορισμό του Γ. Μπαμπινιώτη σημαίνει πληγώνω με «ταυτόχρονη ρήξη της συνέχειας των ιστών του δέρματος», ενώ σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, σημαίνει την «… εσωτερική ή εξωτερική καταστροφή ιστών, ανεξάρτητα από την αιτία…».
«… το πραγματικό που συναντά ο αναλυτικός λόγος, εκείνο του ασυνειδήτου, δεν είναι το ίδιο με το πραγματικό της γνώσης της επιστήμης, το οποίο επιφέρει εκ νέου επιπτώσεις και αλλαγές στο ανθρώπινο είναι…», λέει ο Λακάν στο σεμινάριο του Tα Μορφώματα του ασυνειδήτου (1956-1957). Καλούμαστε, λοιπόν, να διερευνήσουμε αυτό που ορίζεται ως τραύμα αλλά και ως τραυματικό στην ψυχανάλυση. Κι ενώ δεν πρόκειται για «απειλή στην ακεραιότητα των ιστών του δέρματος», αφορά πράγματι σε ένα είδος ρήξης. Τίθεται, λοιπόν, το ερώτημα, τί είναι αυτό το οποίο διαρρηγνύεται;
Σε μια εποχή όπου η συζήτηση γύρω από τον όρο «τραύμα» προεξάρχει, και αφορά τόσο στην απόπειρα κατανόησης του, ως κάτι που διαπερνάει τις γενεές, όσο και στην αναζήτηση θεραπείας του με σκοπό να εκλείψει αυτή η κληρονομιά, το Τραύμα ως θεμελιακή έννοια της ψυχανάλυσης βρίσκεται ήδη εκεί από τις απαρχές της.
Για τον Φρόυντ το ερώτημα του όσον αφορά το τραύμα συνόδευε πάντα το ερώτημα του πάνω στην νεύρωση. Ήδη στο κείμενο του Σημεία μιας συγκριτικής μελέτης της υστερικής και της οργανικής κινητικής παράλυσης (1893), απομονώνει ένα τραυματικό γεγονός ως αιτιολογικό παράγοντα της υστερικής παράλυσης: «…αυτή η καθαρά λειτουργική αλλοίωση προκαλείται από την καθήλωση της αντίληψης (του συγκεκριμένου μέλους ή λειτουργίας) σε μια υποσυνείδητη συσχέτιση με τη μνήμη του τραύματος…». Εν ολίγοις κατά την περίοδο συγκρότησης της ψυχανάλυσης, το τραύμα αναφέρονταν καταρχήν, όσον αφορά την ιστορία του ατόμου, σ’ ένα προσωπικό συμβάν.
Κι ενώ ο Φρόυντ έχει καταπιαστεί με το θέμα, ήδη από το 1893, επιχειρώντας να εμβαθύνει στην περίοδο που οδεύει από την ενήλικη ζωή μέχρι την παιδική ηλικία, στις επεξεργασίες του μεταξύ 1895-1897, θα εξετάσει το τραύμα εκτενέστερα σε σχέση με την σεξουαλικότητα, και δη μέσα από την διατύπωση της Θεωρίας της αποπλάνησης. Με την εν λόγω θεωρία, εισάγει στην προβληματική του, αφενός το τραύμα ως εκείνο που χαρακτηρίζεται από το σεξουαλικό του περιεχόμενο και αφετέρου από την διάσταση της χρονικότητας υπό την έννοια του τραυματικού επιτελέσματος πάνω στο υποκείμενο. Ο πρώτος χρόνος του τραύματος περιλαμβάνει τη λεγόμενη σκηνή της αποπλάνησης, αυτήν κάθ’αυτή ενώ ο δεύτερος χρόνος, κατά την εφηβεία ή και αργότερα, αφορά στη συνθήκη κατά την οποίαν ένα γεγονός της επικαιρότητας, φαινομενικά ανώδυνο θυμίζει συνειρμικά το πρώτο, έτσι ώστε το πρωτοπαθές να ενεργοποιείται και να επικαιροποιείται, καθιστάμενο με αυτό τον τρόπο τραυματικό μεν αλλά ετεροχρονισμένα, ερμηνεύσιμο εκ των υστέρων. Ο Φρόυντ αποκαλεί τραυματική την πρώτη σκηνή, παρόλο που αυτή την ιδιότητα την λαμβάνει μόνο εκ των υστέρων, ως ανάμνηση. «… οι υστερικοί πάσχουν κυρίως από αναμνήσεις…» είναι η γνωστή διατύπωση του Φρόυντ στο κείμενο του Μελέτες για την υστερία (1895).
Θα εγκαταλείψει την θεωρία της αποπλάνησης με το τέλος αυτής της περιόδου, όταν θα διαπιστώσει την σημασία των φαντασιώσεων αιμομιξίας στην περίπτωση της νεύρωσης. Δεν πρόκειται, λοιπόν, απαραίτητα για μια σκηνή που έλαβε χώρα στην πραγματικότητα αλλά ενδεχομένως για ένα φαντασιακό σενάριο, διαπίστωση η οποία αποτυπώνεται ξεκάθαρα στο γράμμα του στον Φλις στις 21/09/1897: «… πρέπει να σου αποκαλύψω το μυστικό που μου αποκαλύφθηκε τους τελευταίους μήνες… δεν πιστεύω πια στις neurotica μου…». Η έκδηλη απογοήτευση του όπως συνοψίζεται στην εβραϊκή παροιμία που παραθέτει αναφερόμενος στον εαυτό του, «… Ρεβέκκα βγάλε το φόρεμα σου, δεν είσαι πια μια νύφη… », δεν τον αναστέλλει αλλά αντίθετα τον ωθεί σε νέες επεξεργασίες, εξετάζοντας το τραύμα στην σχέση του με τις ενορμήσεις. Αρχικά θα μιλήσει για τον εγγενώς τραυματικό χαρακτήρα τους, ενώ στο κείμενο του Νέες εισαγωγικές διαλέξεις στην ψυχανάλυση (1933), επανεξετάζει την τραυματική φύση των ενορμήσεων για να καταλήξει ότι αυτές είναι τραυματικές μόνο στην περίπτωση που κινδυνεύουν από την έλλειψη ικανοποίησης. Τότε μόνο προκαλούν αγωνία. Η Κολέτ Σολέρ στο κείμενο της Trauma et Fantasme (1997) λέει, «… η αγωνία προκύπτει όταν τα λιβιδινικά αιτήματα του παιδιού έρχονται σε αντιπαράθεση με το αίτημα του Άλλου και συγκεκριμένα του πατρικού Άλλου… ».
Είναι η επανάληψη του τραυματικού η οποία επιμένει πέραν της οποιασδήποτε απόπειρας ερμηνείας εκ μέρους του στις Νευρώσεις πολέμου μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, που τον ωθούν να διατυπώσει ότι αυτό που συμβαίνει- η επανάληψη του τραυματικού- αφορά κάτι πέραν του πραγματικού συμβάντος. Στο κείμενο του Πέραν της αρχής της ευχαρίστησης (1920), ο Φρόυντ μιλάει για το τραύμα με όρους ψυχικής οικονομίας. Θα ορίσει ως τραυματικές εκείνες τις εξωτερικές διεγέρσεις που είναι αρκετά ισχυρές ώστε να παρακάμπτουν την προστασία από τα ερεθίσματα, θέτοντας εκτός ισχύος την αρχή της ευχαρίστησης, ενώ εισάγει την ενόρμηση του θανάτου και τον καταναγκασμό της επανάληψης. Το τραύμα γίνεται ακόμα πιο περίπλοκο, καθώς πλέον το εξετάζει μέσα από τις εγγραφές τόσο της σεξουαλικότητας όσο και του θανάτου.
Στο κείμενο του Οικογενειακά Συμπλέγματα (1938), ο Λακάν, θα μιλήσει για το τραύμα με όρους λογικών χρόνων στην ανάπτυξη του παιδιού, το οποίο απευθυνόμενο, μέσω της διαλεκτικής του αιτήματος στον μητρικό Άλλο για την ικανοποίηση της ανάγκης του, καταλήγει στη λύση της ομιλίας κι έτσι, στην εγγραφή του στην συμβολική τάξη.
Στο σεμινάριο του Τα μορφώματα του ασυνειδήτου, εγκαταλείπει την ιδέα της πρωταρχικής σκηνής ως εικόνα ενώ εισάγει την ιδέα για ένα αινιγματικό σημαίνον του σεξουαλικού τραύματος, προσδίδοντας του έτσι, έναν χαρακτήρα συμβολικού φαινομένου.
Στην πορεία της επεξεργασίας του, το τραύμα συσχετίζεται με το αίνιγμα της επιθυμίας του Άλλου, η οποία αφήνει το υποκείμενο αβοήθητο μπροστά σ’ αυτή την έλλειψη του σημαίνοντος, καθώς δεν υφίσταται ποτέ μια απάντηση ικανοποιητική στο ερώτημα του αντικειμένου της επιθυμίας αυτού του Άλλου. Έρχεται αντιμέτωπο με μια συμβολική έλλειψη. Το ερώτημα «Τι θέλει ο Άλλος», γίνεται «Τι θέλει ο Άλλος από εμένα», «Τι είμαι εγώ για τον Άλλο»; Το ερώτημα της επιθυμίας του Άλλου, γίνεται ερώτημα για το ίδιο το είναι του υποκειμένου στην σχέση του με αυτόν τον Άλλο. Στο εν λόγω ερώτημα «Τί είμαι για τον Άλλο», δεν υπάρχει απάντηση, μόνο η τρύπα του τραυματικού.
Στο 11ο Σεμινάριο ο Λακάν λέει: «…θυμηθείτε την τόσο βασική για μας ανάπτυξη του Ανθρώπου με τους λύκους, για να καταλάβετε ποια είναι η πραγματική έγνοια του Φρόυντ, στο μέτρο που του αποκαλύπτεται η λειτουργία της φαντασίωσης. Προσηλώνεται με τρόπο σχεδόν αγωνιώδη, στο να εξετάζει ποια είναι η πρώτη συνάντηση, το πραγματικό, το οποίο μπορούμε να διαπιστώσουμε πίσω από την φαντασίωση…». Αναζητά δηλαδή την συνάντηση με το Πραγματικό, ακόμα κι αν η θεωρητική κατάρτιση της εποχής του δεν του επέτρεπε μια τέτοια άρθρωση, όπως την γνωρίζουμε σήμερα από τον Λακάν.
Συνεχίζοντας την επεξεργασία του στις Τέσσερεις θεμελιώδεις έννοιες της ψυχανάλυσης, στην ίδια προβληματική, εισάγει τις έννοιες τύχη και αυτόματο, ως εκδηλώσεις της επανάληψης. Το αυτόματο, δάνειο από τον Αριστοτέλη ο οποίος το συνδέει με την αιτιότητα, είναι μια επανάληψη συμβολικής τάξεως, για την ίδια την κυριαρχία του σημαίνοντος όπως συναντάται στα μορφώματα του ασυνειδήτου: είναι αυτό που το υποκείμενο επαναλαμβάνει και μέσα στην ανάλυση και για το οποίο δεν γνωρίζει τίποτα. Η τύχη από την άλλη, αφορά στο τυχαίο της συνάντησης, που ουσιαστικά είναι πάντα μια ατυχής «manquée» συνάντηση, και δεν είναι άλλη από την συνάντηση με το Πραγματικό. Είναι εκεί που συναντά κανείς τον τραυματισμό καθώς το ίδιο το τραύμα έχει χαθεί, έχει περάσει στη λήθη.
Εν ολίγοις στο εν λόγω σεμινάριο ο Λακάν μιλάει για την επανάληψη ως αυτό που επανέρχεται στην ίδια θέση, της τάξεως του πραγματικού στο οποίο σκοντάφτει το υποκείμενο ως ομιλ-ον, το τραύμα της πρωταρχικής απώλειας καθώς και την τρύπα που αφήνει στο συμβολικό. Πρόκειται για την συνάντηση που επιτελεί το υποκείμενο με τον λόγο, την στιγμή της συνάντησης του με τον Άλλο καθώς εισάγεται στη διαλεκτική του αιτήματος. Κι εφόσον η δομή είναι ο λόγος, η προβληματική πάνω στο τραύμα αφορά ευθύς εξαρχής σ’ ένα δομικό στοιχείο κι όχι σ’ ένα προϊόν των γεγονότων.
Το ερώτημα ωστόσο που προκύπτει είναι εάν το συμβολικό θα μπορούσε να καλύψει ολόκληρο το πραγματικό. Η ύπαρξη του τραύματος συνάγεται από την μια ως απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, και από την άλλη ως το όριο, δύσβατο κατά κανόνα, που αποδεικνύει το αδύνατο του εγχειρήματος της κατανόησης του πραγματικού του ασυνειδήτου. Κατά συνέπεια η επιλογή μας να αποδώσουμε στα ελληνικά τον τίτλο των Κλινικών Κολλεγίων φέτος ως «Τρ(α)υματικότητες», ως ένα παιχνίδι με τις λέξεις Τραύμα και Πραγματικό, αφορά ακριβώς σ’ αυτές τις επαναλαμβανόμενες αποτυχημένες προσπάθειες του συμβολικού να επικαλύψει το πραγματικό ως τραυματικό.
Από την ανάγνωση τόσο του Φρόυντ όσο και του Λακάν, κανένα γεγονός δεν μπορεί να θεωρηθεί τραυματικό χωρίς την «συμμετοχή» του υποκειμένου. Τόσο η αναφορά του Φρόυντ στις τελευταίες σελίδες του κειμένου του Αναστολή σύμπτωμα και άγχος (1925), ότι «…ένας εξωτερικός κίνδυνος μπορεί να γίνει τραυματικός μόνο εάν περάσει μέσα από ένα είδος εσωτερίκευσης…», όσο και οι επεξεργασίες του Λακάν πάνω στην φαντασίωση ως ατομικό αφήγημα, καλούν την ψυχανάλυση ως κλινική του υποκειμένου, να εξετάσει το θέμα λαμβάνοντας υπόψη τις συντεταγμένες εκείνες που καθιστούν το υποκείμενο ως υποκείμενο του λόγου και του ασυνειδήτου, άρα διχασμένο, και όχι λαμβάνοντας υπόψη κάποια «prêt à porter» θεωρία.
Κατερίνα Καραγιάννη
Πρόεδρος της Επιτροπής Κλινικών Εκπαιδεύσεων
Φόρουμ της Αθήνας, IF-EPFCL
Tr(a)umatismes (*)
(*) Το κείμενο αποτελεί το εισαγωγικό επιχείρημα της θεματικής των Κλινικών Κολλεγίων της IF-EPFCL, που δημοσιεύτηκε στα Γαλλικά.
Ο σύγχρονος λόγος καταδεικνύει την αμείλικτη επιτυχία του όρου «τραυματικότητα».
Τι κατονομάζει αυτή η λέξη;
Μια συστηματική θεωρία των αιτιών… που υποκινεί την ομιλία : συζητήσεις για την αιτιότητα… για ό, τι είναι ανυπόφορο. Omnitudo traumaticus. Ο χαρακτήρας του όρου χίμαιρα προσδιορίζει ταυτόχρονα το αίτιο και τις συνέπειες : έχει τραύμα… επομένως… αυτός… Το νέο cogito της σύγχρονης εποχής.
Το 1956, σχολιάζοντας «μια παλιά παρατήρηση της τραυματικής υστερίας» του M. J. Eisler και αυτό που είχε αρχίσει να εντυπωσιάζει στην παρατήρηση και στα πρώτα βήματα της αναλυτικής πρακτικής, ο Λακάν επισήμαινε ήδη ότι όταν αναζητάμε τα τραύματα, ειδικά στην παιδική ηλικία των υποκειμένων, τα βρίσκουμε με την «σέσουλα»[1].
Στο σημείο αυτό συναντάμε μια φυσική τάση πολλών ομιλητών και ψυχ…. να καλλιεργούν τις ψυχο-βιογραφικές αιτιότητες. Περίπου είκοσι χρόνια αργότερα, στις ΗΠΑ, ο καθηγητής Casey ρωτούσε τον Λακάν:
Καθ. Casey: – Ακόμα κι αν δεν είστε σίγουρος, δεν υπάρχει κάποια διαφορά ανάλογα με το αν αυτά τα γεγονότα έλαβαν πραγματικά χώρα ή όχι;
Ζ. Λακάν – Επιτρέψτε μου να σας πω το εξής: ποτέ δεν μπορείτε να είστε σίγουροι ότι μια ανάμνηση δεν είναι ένα souvenir-écran.
Δηλαδή, μια ανάμνηση που εμποδίζει την πορεία αυτού που μπορώ να εντοπίσω στο ασυνείδητο, δηλαδή την παρουσία -την πληγή-, αυτήν της γλώσσας. Ποτέ δεν ξέρεις· μια ανάμνηση που μπορεί να βιωθεί εκ νέου φαντασιακά -αυτό που συνιστά ένα souvenir- écran- είναι πάντα ύποπτη. Μια εικόνα εμποδίζει πάντα την αλήθεια. Χρησιμοποιώ εδώ όρους που κάθε αναλυτής γνωρίζει. Η ίδια η έννοια souvenir- écran δείχνει τη δυσπιστία του αναλυτή απέναντι σε όλα όσα η μνήμη νομίζει ότι αναπαράγει. Αυστηρά μιλώντας, αυτό που αποκαλούμε μνήμη είναι πάντα ύποπτο»[2]. Παρεμπιπτόντως, αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Φρόυντ ήρθε αντιμέτωπος με το περίφημο πρωταρχικό τραύμα. Η περίπτωση του Ανθρώπου με τους Λύκους είναι τόσο ανεξάντλητη μόνο και μόνο επειδή ο Φρόυντ προσπάθησε απεγνωσμένα να την καταστήσει ξεκάθαρη και δεν μπόρεσε να συλλάβει εάν ο Άνθρωπος με τους Λύκους, δεν μετέφερε πάνω στην συνουσία των γονιών του, παρά ένα souvenir- écran. Το τραύμα είναι πάντα ύποπτο. Η αναφορά στον μικρό Χανς αποτελεί την συνέχεια της απάντησής του, ότι : «η σεξουαλικότητα είναι από μόνη της πάντα τραυματική »…
Εκπληκτικό! Κατά τη διάρκεια της συνεδρίας του σεμιναρίου του της 19ης Μαΐου 1954, είχε ήδη επιστρέψει στα θεμελιώδη ερωτήματα που έθετε ο Άνθρωπος με τους Λύκους και στη φροϋδική του επεξεργασία όσον αφορά την αναλυτική διαδικασία. Σε αυτή την συνεδρία επανεξέταζε αυτό που διακυβεύεται και τις λογικές αρθρώσεις του τραύματος, (όπως προκύπτει εκ των υστέρων), της Nachträglichkeit, και του Pragüng, αυτού δηλαδή που έρχεται, όπως θα το διατυπώσει αργότερα, «να αντηχήσει στα εσωτερικά τοιχώματα μιας καμπάνας»[3].
Ποια είναι λοιπόν η λογική του τραύματος; Εκεί που θα περίμενε κανείς να τοποθετηθεί η έκλυση στο στοιχείο το πιο έκδηλο, στο ατύχημα το πιο καταστροφικό, στο τραυματικά προφανές ή στις ψυχο-βιογραφικές προσκολλήσεις, τελικά αυτό το οποίο αφυπνίζεται είναι άλλης τάξεως.
Έκτοτε, αυτό που θα σηματοδοτήσει το πεπρωμένο του ασυνειδήτου, ευτυχία ή δυστυχία, θα είναι της τάξεως ενός μικρού τίποτα, ενός απειροελάχιστου θορύβου, αυτού του μικρού κομματιού της πραγματικότητας όπου το τραύμα βρίσκει τον απόηχό του. Πέρασμα από τις αιτίες στο αίτιο. Από αυτό το πραγματικό δεν ελπίζει κανείς καμία προσαρμογή.
Ως εκ τούτου τι επωμίζεται η ψυχανάλυση και τι όχι ;
Ποιες οι συνέπειες για την ψυχανάλυση η οποία θέτει το ασυνείδητο ως επίπτωση της γλώσσας ανατρέποντας τα δεδομένα της αιτιότητας; Δεν θα μας μείνει και πολύς χρόνος επεξεργασίας φέτος για να διευκρινίσουμε τους λόγους που μας ωθούν να τοποθετήσουμε εκ νέου την αναλυτική εκδοχή σχετικά με τις τραυματικότητες. Είναι μια ευκαιρία να επανεξετάσουμε τις φροϋδικές και λακανικές επεξεργασίες που μόλις αγγίξαμε σε αυτές τις γραμμές.
Τέλος, πώς μπορούμε να υποστηρίξουμε αυτή την εκδοχή και να καταδείξουμε την αξία της όσον αφορά τις πρακτικές μας;
François Boisdon & Alexandre Faure
Διδάσκοντες στα CCPO
Μετάφραση από τα Γαλλικά: Στέλιος Μωριάτης
Επιμέλεια κειμένου: Ευαγγελία Κομματά
[1]Ζ. Λακάν, Σεμινάριο Τρίτο «Οι Ψυχώσεις», 1955-1956, σελ. 194 στην Ελληνική έκδοση.
[2]J. Lacan, « Yale University, Kanzer Seminar », στο Scilicet, n°6/7, Paris, Seuil, 1975, σελ. 22.
[3] Ζ. Λακάν, Σεμινάριο Δέκατο Έβδομο, «Το Αντίστροφο της Ψυχανάλυσης», 14 Ιανουαρίου 1970, σελ. 64 στην Ελληνική έκδοση.
Βιβλιογραφία
Όπου υπάρχει διαθέσιμη μετάφραση, παρατίθεται στα Ελληνικά.
FREUD Sigmund
Γιόζεφ Μπρόυερ, Σ. Φρόυντ, Μελέτες για την υστερία. Εκδόσεις Επίκουρος.
Σ. Φρόυντ, Εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Εκδόσεις Γκοβόστη.
Σ. Φρόυντ, Πέραν της αρχής της ηδονής. Εκδόσεις ΝΙΚΑΣ
Σ. Φρόυντ, Αναστολή, Σύμπτωμα και άγχος. Εκδόσεις Μεταίχμιο.
Σ. Φρόυντ, Πέντε ιστορικά ασθενείας. Εκδόσεις Επίκουρος.
Σ. Φρόυντ, Νέα σειρά παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Εκδόσεις Επίκουρος.
Σ. Φρόυντ, Τρείς μελέτες για την θεωρία της σεξουαλικότητας. Εκδόσεις Επίκουρος.
Σ. Φρόυντ, Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεμο και τον θάνατο. Εκδόσεις ΝΙΚΑ.
Σ. Φρόυντ, Χτυπούν ένα παιδί, Δοκίμια για τα πεπρωμένα των ενορμήσεων. Εκδόσεις Πλέθρον.
Σ. Φρόυντ, Δέρνουν ένα παιδί. Εκδόσεις Principia.
Σ. Φρόυντ, Ερμηνεία των ονείρων. Εκδόσεις Επίκουρος.
Σ. Φρόυντ, Μελέτες για την ψυχανάλυση. Εκδόσεις Επίκουρος.
S.Freud, «Sur les souvenirs-écrans», in Névrose, psychose et perversion. P.U.F.
Σ. Φρόυντ, Συμβολή στην ιστορία του ψυχαναλυτικού κινήματος, Ο άνθρωπος με τους λύκους ( αποσπασματική εξιστόρηση μιας παιδικής νεύρωσης). Εκδ. Πανεκδοτική. (1962)
Σ. Φρόυντ, Η παιδική γενετησία οργάνωση. Περιοδικό Fort – a, τεύχος Α , Εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 2011
S. Freud, Comparative study of hysterical and organic paralysis. 1893
Σ. Φρόυντ, Μεταψυχολογία (Δεύτερος τόμος)-Θεωρία και τεχνική στην κλινική ψυχανάλυση μέσα από το έργο του Σ. Φρόυντ ( τόμοι VII έως XI της Standard Edition). Εκδ. Επέκεινα.
S. Freud, «Le cas Emma», La naissance de la psychanalyse. P.U.F. Paris, Seuil, 1956.
S. Freud, Esquisse pour une psychologie scientifique. Στο La naissance de la psychanalyse. 6ème éd. Paris, PUF, 1991 ή στα ελληνικά στην συλλογή Η δημιουργία στο φροϋδικό έργο,
Σχεδίασμα για μια επιστημονική ψυχολογία. Εκδ. Αρμός.
LACAN Jacques
J. Lacan, De la psychanalyse dans ses rapports avec la réalité. Scilicet 1, SEUIL.
J. Lacan, Discours à l EFP. Scilicet 2-3, Seuil.
J. Lacan, Autres Ecrits. Edition Seuil, Paris.
J. Lacan, Ecrits. Editions Seuil, Paris.
J .Lacan, Le Séminaire Livre XVI, ’ un Autre à l’ autre. Editions Seuil Paris.
J. Lacan, Le Séminaire Livre XIV, La logique du fantasme. Editions Seuil Paris.
J. Lacan, En Italie Lacan. Editions La Salamandra.
Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο Βιβλίο ΧΙ, Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης. Εκδόσεις Κέδρος.
Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο Βιβλίο Χ, Το Άγχος. Εκδόσεις, Εκκρεμές.
Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο Βιβλίο ΙΙΙ, Οι Ψυχώσεις. Εκδόσεις Ψυχογιός.
J. Lacan, Le Séminaire Livre VII, L’Éthique de la psychanalyse. Paris, Seuil, 1986.
J. Lacan, Propos sur causalité psychique, 1946.
J. Lacan, La science et la vérité.
Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο Βιβλίο IV, Η σχέση αντικειμένου. Εκδ. Ψυχογιός
Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο Βιβλίο VIII, Η μεταβίβαση. Εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα, 2019
J. Lacan, Le Séminaire Livre I, Les écrits techniques de Freud. Paris, Seuil
J. Lacan, The Seminar Book XIV, The Logic of Phantasy. Karnac Publications
J. Lacan, The Seminar Book V, Formations of the Unconscious. Polity Publications
Ζ. Λακάν, Η οικογένεια, Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου. Εκδόσεις Καστανιώτης
Ζ. Λακάν, Ομιλία στην Γενεύη, 4η Οκτωβρίου 1975. Περιοδικό Ψυχανάλυση, τεύχος 8.
Ζ. Λακάν, Η διεύθυνση της θεραπείας και οι αρχές της εξουσίας της. Εσωτερική έκδοση της Σχολής Ψυχανάλυσης των Φόρουμ
του Λακανικού Πεδίου
J. Lacan, La Troisième, Rome, 1er novembre 1974. «Ouverture de la Section clinique», Ornicar N° 9, Navarin, Paris, 1977.
J. Lacan, Γραπτά, Paris, Seuil, 1966.Αγγλική έκδοση Εκδ. Norton
J. Lacan, The Seminar Book II , The Ego in Freud’s Theory and in the Technique of Psychoanalysis. 1954, εκδ. Norton
J. Lacan, The Seminar Book XV, The psychoanalytic act. Εκδ. Karnac Books
J. Lacan, The Seminar Book XXIII. The Sinthome. Εκδ. Polity
J. Lacan, Περί ενός προκαταρκτικού ερωτήματος σε κάθε πιθανή αγωγή της ψύχωσης. Εκδόσεις Seuil, 1966, Παρίσι, Γραπτά,
(Μετάφραση EPFCL εκτός εμπορίου).
Άλλες αναφορές
Όττο Ράνκ, Το τραύμα της γέννησης και η σημασία του για την ψυχανάλυση. Εκδόσεις Τροπή.
Πάνος Αλούπης, Σ. Φρόυντ, Σ. Φερέντσι. Ψυχανάλυση, τεύχος 139.
Γ. Σταθόπουλος, Σαντόρ Φερέντσι, Άτακτο παιδί, εφευρέτης ενήλικος, θεωρητική συνεισφορά, τεχνικοί πειραματισμοί και
ιστορικά λάθη. Εκδόσεις Άγρα.
Sigmund Freud, Sandor Ferenczi. Correspondance 1914-19
C. Soler, Trauma et Fantasme. 1997
Σ. Φρόυντ , Α. Αινστάιν, Μ.Γκάντι, Λ. Τολστόι, έργο συλλογικό: Γράμμα στον άνθρωπο, Γιατί ο πόλεμος; Εκδόσεις Αρχέτυπο.
Davoine Françoise, Caudillère Jean- Max, Ιστορία και Τραύμα. Εκδ. Μέθεξις.
Δημήτρης Υφαντής, Μακρόνησος, όταν η τρέλλα απόκτησε τοπικό προσδιορισμό. Εκδ.Άγρα.
Galit Atlas, Phd, Η κληρονομιά του τραύματος. Εκδ. Κέλευθος
Trauma et fantasme, Revue des collèges cliniques du Champ lacanien, 2008.
Αριστοτέλης, Περί Ερμηνείας. Εκδ. Σμίλη.
Αριστοτέλης, Ρητορική. Εκδ. Ζήτρος.
Αριστοτέλης, Περί φύσεως, Το δεύτερο βιβλίο των Φυσικών.
Εισαγωγή, μετάφραση, σχολιασμός Βασίλης Κάλφας, Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, 1999
Σ. Φερέντσι, Η σύγχυση των γλωσσών. Εκδ. Γαβριηλίδης.
René Descartes, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας. Εκδ. Εκκρεμές, 2009
René Descartes, Τα πάθη της ψυχής. Εκδ. Κριτική.
F. Nietzsche, Par-delà bien et mal, in Oeuvres philosophiques complète. Gallimard, NRF, 1971
Bergson, Matière et mémoire. PUF, 1953.
Bergson, Le paralogisme psycho-physiologique, Revue de métaphysique et de morale. Νοέμβριος 1904.
Χέγγελ, Φαινομενολογία του Νου. Εκδ. Εστία.
Hegel, L’Encyclopédie des sciences philosophiques. Εκδ. Gallimard.
M. Foucault, Le grand renfermement, Histoire de la folie. Plon, 1961,
Jean Allouch, Marguerite ou l’Aimée de Lacan. E.P.E.L., Paris, 1990.
Lucien Bonnafé, Le problème de la psychogenèse des névroses et des psychoses. Eκδ. esclée de Brouwer.
Recommended Posts
