Η αποτελεσματικότητα της μεταβίβασης έναντι των συμπτωμάτων

Η αποτελεσματικότητα της μεταβίβασης έναντι των συμπτωμάτων
Πρόγραμμα Κλινικών Εκπαιδεύσεων ακαδημαϊκού έτους 2019-2020

Οργάνωση, Συντονισμός, Επιμέλεια Έκδοσης: Διονύσης Μπράτης, Στέλιος Μωριάτης, Γιώργος Γιακουμάκης

---

Περί της μεταβίβασης, του χειρισμού της και της έκβασης της θεραπείας

«Ένιωθε ότι δεν ήμουν ακόμα ολότελα δικός του και, πέρα από την αναμόρφωση, επέστρεφε κατά καιρούς και στη θεραπεία. Δοκίμαζε και πάλι τα όνειρα, αλλά δεν είχαμε πια κανένα αυθεντικό. Ενοχλημένος από την τόση αναμονή, κατέληξα να επινοήσω ένα. Δεν θα το είχα κάνει αν μπορούσα να προβλέψω τη δυσκολία μιας τέτοιας προσποίησης […]. Έτσι αποδείκνυα ότι είχα καταλάβει απόλυτα την αρρώστια που απαιτούσε ο γιατρός από μένα […]

Ο Πάολι ανέλυσε τα ούρα μου μπροστά μου […]. Σ’ εκείνον το σωλήνα, δεν υπήρχε τίποτα που να θυμίζει τη συμπεριφορά μου όταν, για να ευχαριστήσω τον δόκτορα
Σ., επινοούσα νέες λεπτομέρειες της παιδικής μου ηλικίας που όφειλαν να επιβεβαιώσουν τη διάγνωση του Σοφοκλή».

Ίταλο Σβέβο, Η συνείδηση του Ζήνωνα, μτφ.
Έφη Καλλιφατίδη, Αντίποδες, 2018, σ. 538-545.

 

«[…] Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η αναλυτική σχέση θεμελιώνεται στη φιλαλήθεια […] και αποκλείει κάθε επίφαση και εξαπάτηση».

Sigmund Freud (1937), Περατή και μη περατή
ανάλυση, μτφ. Γιώργος Σαγκριώτης, Πλέθρον, 2008, σ. 66.

 

«Έχουμε συνειδητοποιήσει πλέον την αντίστροφη μεταβίβαση που προκύπτει [στον αναλυτή] ως αποτέλεσμα της επιρροής του ασθενούς στα ασυνείδητα συναισθήματά του και ευελπιστούμε ότι θα αναγνωρίσει αυτή την αντιμεταβίβαση και θα την ξεπεράσει. Τώρα πια που ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων ασκούν την ψυχανάλυση και μοιράζονται τις εμπειρίες τους, διαπιστώνουμε ότι κανένας ψυχαναλυτής δεν μπορεί να προχωρήσει πέρα από εκεί απ’ όπου τα προσωπικά του συμπλέγματα και οι εσωτερικές του αντιστάσεις του επιτρέπουν»

Sigmund Freud (1910), Μελλοντικές προοπτικές
της ψυχαναλυτικής θεραπείας, Complete Works, p. 2309
[ανέκδοτο στα Ελληνικά, μτφ. Διονύσης Μπράτης]

 

«[…] ολόκληρη η θεωρία της μεταβίβασης […] είναι η επιθυμία του αναλυτή. […] Η μεταβίβαση είναι ένα ουσιαστικό φαινόμενο, δεμένο με την επιθυμία σαν κομβικό φαινόμενο του ανθρώπινου όντος. […] Έτσι και υπάρχει κάπου το υποκείμενο που υποτίθεται ότι γνωρίζει, εκεί υπάρχει μεταβίβαση»

Jacques Lacan (1964),
Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, μτφ. Α.
Σκαρπαλέζου, Κέδρος, 1982, σσ. 202/294-295

 

Το σύντομο απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Ίταλο Σβέβο Η συνείδηση του Ζήνωνα, δημοσιευμένο στα 1923, προκαλεί μειδίαμα και αναπόφευκτα φέρνει στο νου την περίπτωση της νεαρής ομοφυλόφιλης ασθενούς του Φρόυντ, η οποία, ούσα σε συνθήκες μεταβίβασης προς τον αναλυτή της, «επινοούσε», ασυνείδητα, όνειρα με ετεροφυλοφιλικό περιεχόμενο. Όσοι έχουν υπόψη τους το κείμενο θα θυμούνται οπωσδήποτε τον παράδοξο τρόπο που ο πατέρας της ψυχανάλυσης επέλεξε για να απαντήσει σε αυτή τη μεταβιβαστική εκδήλωση της νεαρής κοπέλας και το πώς αυτό επέδρασε στην έκβαση της ανάλυσής της.

Για να το θέσω ευρύτερα, οι θεωρητικές διατυπώσεις και οι αντίστοιχες επεξεργασίες περί της έννοιας της μεταβίβασης εμπεριέχουν το σύνολο των αντιλήψεων κάθε αναλυτή για την ίδια τη θεραπεία, το αντικείμενό της και την διεύθυνσή της. Εδώ έγκειται η μεγάλη δυσκολία, κι από εδώ πηγάζουν οι σοβαρές θεωρητικές διαμάχες μεταξύ των σχολών, πράγμα καταρχήν αναμενόμενο, αφού η διαπίστωση των μεταβιβαστικών εκδηλώσεων και ο χειρισμός τους εντός της αναλυτικής πράξης, προηγήθηκαν της θεωρητικής επεξεργασίας της ίδιας της έννοιας. Το δεδομένο αυτό αναμφίβολα συνδέεται με τη σύγχυση που εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει επί του θέματος, ανατρέχοντας στο φροϋδικό corpus και ιδίως στις εκτεταμένες αναφορές της περίπτωσης Ντόρα.

Εάν επιχειρήσει κανείς να διερευνήσει την ιστορία της έννοιας, να κατασκευάσει, τρόπον τινά, μια «γενεαλογία» της εντός της φροϋδικής σκέψης, θα διαπιστώσει ότι στα πρώιμα έργα του ο Φρόυντ εκλάμβανε τη μεταβίβαση ως μια ειδική περίπτωση μετάθεσης του συναισθήματος από μια αναπαράσταση σε μια άλλη. Στις Μελέτες για την υστερία, εκεί όπου επιχειρεί να θεωρητικοποιήσει την τεχνική που εφαρμόζει για τη θεραπεία των υστερικών, μιλά για «εσφαλμένη συσχέτιση», που θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως σύμπτωμα, ως αντίσταση, ώστε  να μην παρακωλύεται η πολυπόθητη θεραπευτική συμμαχία. Όπως ορθά επισημαίνουν οι Laplanche & Pontalis, κατά την αρχική αυτή περίοδο, η μεταβίβαση δεν συνιστούσε για τον Φρόυντ ουσιαστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση της αναλυτικής σχέσης, αντίληψη που είναι παρούσα και στην ανάλυση της Ντόρα˙ θα χρειαστεί να μεσολαβήσουν αρκετά χρόνια καθώς και η σύλληψη του οιδιπόδειου συμπλέγματος για να οδηγηθεί σε νέους δρόμους η κατανόησή του περί μεταβίβασης: Υπό το πρίσμα του οιδιπόδειου μύθου, ο Φρόυντ θα αναλύσει τον Άνθρωπο με τα ποντίκια και θα ερμηνεύσει την αμφιθυμική σχέση με τον πατέρα του βασιζόμενος στις μεταβιβαστικές εκδηλώσεις του νεαρού ασθενούς προς τον «Κύριο καθηγητή».

Έγραφα νωρίτερα, αναφερόμενος στον Φρόυντ, ο πατέρας της ψυχανάλυσης. Είναι από αυτή την πατρική θέση που ο ίδιος ερμήνευσε τις μεταβιβάσεις των ασθενών του, εμμένοντας ως το τέλος, αρκεί να διαβάσει κανείς την ύστατη γραπτή παρακαταθήκη του, τη Σύνοψη της ψυχανάλυσης, για να το αντιληφθεί. Κι έτσι, ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης επιβεβαιώνει, εκτός από την απαράμιλλη εντιμότητά του, εκείνο που από νωρίς αντιλήφθηκε ο ίδιος, ότι δηλαδή κανένας αναλυτής δεν μπορεί να πάει μια ανάλυση πέρα από το σύμπτωμά του.

Σε αυτό το σημείο υπεισέρχεται η προβληματική της περίφημης αντιμεταβίβασης. Αν και δικής του επινόησης, αφορμής δοθείσης από τα ερωτικά παραστρατήματα του μαθητή του Γιούνγκ με την αναλυόμενή του Σαμπίνα Σπιλράιν, ο Φρόυντ ελάχιστα μεταχειρίστηκε αυτό τον όρο – κι όποτε το έκανε ήταν για να υπογραμμίσει τον συμπτωματικό χαρακτήρα της. Φυσικά, το γεγονός αυτό δεν πτόησε τους επιγόνους του, που στα επόμενα χρόνια θα επιδίδονταν σε ατέρμονες θεωρητικές αναζητήσεις, που σχεδόν πάντοτε κατέληγαν στην επιβεβαίωση της χρησιμότητάς της ως μέσου «κατανόησης» των αναλυόμενών τους.

Ο Λακάν, ήδη από τα Τεχνικά γραπτά του Φρόυντ, θα επισημάνει ότι αντικείμενο της αναλυτικής εργασίας δεν  είναι το «εδώ και τώρα» της μεταβίβασης, αλλά κάτι άλλο. Βρισκόμαστε στην περίοδο της «επιστροφής στον Φρόυντ», όπου η επανανάγνωση του οιδιπόδειου συμπλέγματος, μέσα από τις ανθρωπολογικές μελέτες των Claude Levi-Strauss και Marcel Mauss, θα αναδείξει τη συμβολική λειτουργία που ο μύθος αντιπροσωπεύει, αφού το διακύβευμα – αν πρέπει να το θέσουμε έτσι – είναι η ένταξη του υποκειμένου στο συμβολικό πεδίο και, από την άποψη αυτή, το οιδιπόδειο συνιστά ένα κλειδί για την είσοδό του. Εντός αυτής της προοπτικής, αντικείμενο της ανάλυσης δεν μπορεί παρά να είναι η ανάγνωση και η μετάφραση των «ιερογλυφικών της υστερίας, των οικόσημων της φοβίας, των λαβυρίνθων της zwangsneurose», όπως εκφέρονται από το υποκείμενο που εισέρχεται στην αναλυτική κατάσταση κουβαλώντας, εκών άκων, τον ατομικό μύθο του.

Αντικείμενο, επομένως, μιας ανάλυσης δεν είναι η επεξεργασία της σχέσης αναλυτή και αναλυόμενου, σαν να επρόκειτο για μια ακόμη θεραπεία ζεύγους, που μοιραία θα εκτρέπονταν στη διάσταση της φαντασιακής διαλεκτικής. Η μεταβίβαση, ωστόσο, είναι εκεί, εκ των ων ουκ άνευ μιας αληθινής ανάλυσης και «συνιστά ένα φαινόμενο», δηλώνει ο Λακάν, «που περιλαμβάνει και το υποκείμενο και τον ψυχαναλυτή. Το να το χωρίσουμε σε μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση, όση κι αν είναι η τόλμη και η ξεγνοιασιά των σκέψεων που θα κάναμε πάνω στο θέμα, θα αποτελούσε απλώς έναν τρόπο υπεκφυγής του προβλήματος».

Εύλογα προκύπτει το ερώτημα, ποιο είναι το πρόβλημα σε σχέση με τη μεταβίβαση και ποια οφείλει να είναι η θέση ενός αναλυτή που δεν επιθυμεί να υπεκφύγει. Για να το θέσω διαφορετικά, εάν συνδέουμε τη μεταβίβαση – την αποτελεσματική επί των συμπτωμάτων, όπως δηλώνει ο τίτλος μας – με την επιθυμία του αναλυτή, σε τι συνίσταται αυτή του η επιθυμία, σε τι αφορά και τι είναι εκείνο που τον διασφαλίζει  ως προς την ορισμένη θέση του (εκείνη του αντικειμένου α, αν ακολουθήσουμε το Λακάν) ώστε να μην εκπίπτει σε Πυγμαλίωνα της ψυχοθεραπευτικής μετανεωτερικότητας; Μου φαίνεται πως, αν θα έπρεπε να συνοψίσω σε μια φράση την κεντρική προβληματική της φετινής θεματικής, θα έκλεινα το σύντομο αυτό σημείωμα ακριβώς εδώ.

Διονύσης Μπράτης

---

Η αποτελεσματικότητα της μεταβίβασης έναντι των συμπτωμάτων (*)

(*) Το κείμενο αποτελεί το εισαγωγικό επιχείρημα της θεματικής των Κλινικών Κολλεγίων της IF-EPFCL, που δημοσιεύτηκε στα Γαλλικά, με τον τίτλο L’efficace du transfert face aux symptômes.

Ακόμα κι αν δεν είχαμε ανάγκη την ψυχανάλυση για να υπογραμμίσουμε την επίδραση της θεραπευτικής σχέσης στην βελτίωση των συμπτωμάτων, παραμένει γεγονός ότι με τον Φρόυντ και την ανακάλυψή του για το ασυνείδητο κατάφερε η μεταβίβαση να συστηματοποιηθεί ως έννοια και να ταυτιστεί με τα αποτελέσματα της αναλυτικής πρακτικής.

Ο Φρόυντ, που αφιέρωσε εξ’ ολοκλήρου σε αυτήν την Τεχνική της ψυχανάλυσης, επεσήμανε αρκετά νωρίς την εξουσία της μεταβίβασης πάνω στα συμπτώματα. Ωστόσο, ο χειρισμός της απαιτείται να γίνεται λελογισμένα και με το απαραίτητο τακτ. Ως προς αυτό, αξίζει να ξαναδιαβαστούν οι Συμβουλές προς τους γιατρούς ώστε να γίνει αντιληπτή η φρεσκάδα που αποπνέει η διδασκαλία του ακόμη και σήμερα.

Ο Φρόυντ δεν δίστασε να δηλώσει – ιδιαίτερα καθώς πρόκειται για γεγονός αυταπόδεικτο που θα πρέπει να τραβήξει την προσοχή μας – ότι το ξετύλιγμα της νεύρωσης εντός των πλαισίων της μεταβίβασης έχει ως αποτέλεσμα τον, εξ’ ορισμού, περιορισμό της νοσηρότητας των συμπτωμάτων στη ζωή του υποκειμένου. Θα πρέπει όμως να αποδείξουμε με ποιό τρόπο.

Οι απόψεις του ως προς τον αναγκαίο χαρακτήρα της μεταβίβασης, που για να εγκαθιδρυθεί απαιτεί έναν χρόνο απροσδιόριστο, θα πρέπει να αξιολογηθούν σε σχέση με τον επίμαχο χαρακτήρα που εμφανίζουν οι μετα-μοντέρνες θεραπείες των οποίων η αποτελεσματικότητα εξαρτάται από την σύνδεση που επιχειρείται ανάμεσα στο εφήμερο της διάρκειάς τους και τους ανώνυμους ειδικούς. Οι συγκεκριμένες θεραπείες, παραγνωρίζοντας τους παράγοντες που καθορίζουν το ομιλούν όν, είναι έτοιμες να καταφύγουν σε προκατασκευασμένες τεχνικές οι οποίες, επιβεβαιώνοντας κάποιες απλοϊκές ερμηνείες, καταλήγουν να απορροφούν ως αυταπάτη, τη σύγχρονη δυσφορία του πολιτισμού που οφείλει την κυριαρχία της στον καπιταλισμό. Θα καταφέρουν όμως έτσι να  αποφύγουν την αναζωπύρωση του;

Αν ο Φρόυντ αναφέρεται στην μεταβίβαση ως τον πιο ισχυρό μηχανισμό της θεραπείας είναι γιατί επιθυμεί να υπογραμμίσει ότι ανάμεσα στην πρώτη και στη διάρκεια της δεύτερης υφίσταται μια αναλογία. Η ψυχανάλυση έρχεται να αποκαλύψει ένα κατ’ αρχήν αδύνατον κατά την θεραπεία των συμπτωμάτων, στην οποία και αντιστοιχεί μια προσίδια χρονικότητα. Αυτή εξαρτάται πρωτίστως από την επιθυμία του αναλυτή και του υποκειμένου που, μέσω της ομιλίας του, επιχειρεί να επεξεργαστεί την εμπειρία του, κι όχι από γραφειοκρατικού τύπου διαδικασίες που σχετίζονται από τον υπολογισμό του χρόνου με το ρολόι. Η μεταβίβαση, συμπεριλαμβανομένου και του αναλυτή, ανοίγει το δρόμο ώστε το σύμπτωμα να εισακουσθεί ως οφείλει, δηλαδή, όσο το δυνατόν πλησιέστερα στα υποκειμενικά δεδομένα. Χωρίς αυτή θα ήταν ανέφικτη οποιαδήποτε πράξη ή ερμηνεία που θα μπορούσε να αποκτήσει νόημα για τη ζωή του υποκειμένου. Η ηθική της μεταβίβασης συνίσταται ακριβώς σε αυτό: αν πρόκειται για αγάπη, μια  αγάπη αληθινή, όπως θα έλεγε ο Φρόυντ, αυτή δεν μπορεί να υπάρξει στο διηνεκές. Πρόκειται για μια αγάπη που προσβλέπει στο τέλος της. Μία ψυχανάλυση δεν είναι φυσικά εκτός χρόνου, έχει όμως τον δικό της χρόνο. Επιπλέον, με ποιο τρόπο αυτή η αγάπη θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι αποθεραπεύει το σύμπτωμα χωρίς να εκτρέπεται στα αδιέξοδα της σαγήνης και της υποβολής;

Σχετικά με αυτό το ερώτημα της μεταβίβασης ο Λακάν θα διατυπώσει αργότερα το δικό του αλγόριθμο περί μεταβίβασης. Η μεταβίβαση δεν αποτελεί την επανάληψη των παιδικών πόθων, όπως θα υποστήριζε ο Φρόυντ, αλλά συνιστά μια αγάπη που απευθύνεται στην γνώση…και όχι στον κλινικό. Σε τούτο τον τελευταίο εναπόκειται η ευθύνη του ερωτήματος ως προς τη θέση που θα πρέπει να κατέχει, ώστε να συνεχίζει να λειτουργεί σύμφωνα με τη πράξη του.

Η δική μας προσέγγιση της μεταβίβασης εξαρτάται επομένως από την αντίληψη που έχουμε για το τέλος μιας αναλυτικής θεραπείας. Εδώ ακριβώς εδράζεται το διακύβευμα όσων υιοθετούν την ψυχανάλυση και την κλινική πρακτική της ως θεραπευτική απάντηση στα συμπτώματα.

Η επεξεργασία του εν λόγω θέματος μας επιβάλει, επομένως, να επεκταθούμε στο σύνολο του κλινικού πεδίου ενώ, παράλληλα, απαιτείται η επανεξέταση των επισημάνσεων του Λακάν στο τέλος του Προκαταρκτικού ερωτήματος. Και αυτό γιατί η αναλυτική θεραπεία της ψύχωσης προϋποθέτει μια πιο ακριβή σύλληψη του χειρισμού της μεταβίβασης, πέραν της αποκρυπτογράφησης η οποία ταιριάζει στη θεραπεία των νευρώσεων.

Εκτός από τις συνέπειες που το εν λόγω θέμα ενέχει για την αναλυτική πρακτική, κάθε ενεργός φορέας, είτε αυτός ασκεί την πρακτική του στο κοινωνικό πεδίο είτε στο εκπαιδευτικό  είτε στο θεραπευτικό, θα βρει εντός της ψυχανάλυσης εκείνο το υλικό που θα του επιτρέψει να κάνει πιο ξεκάθαρη την θέση του ως προς την κλινική πράξη.

Bruno Geneste

Μετάφραση από τα Γαλλικά: Ευαγγελία Κομματά

Επιμέλεια κειμένου: Διονύσης Μπράτης

---

Προτεινόμενη από την IF-EPFCL βιβλιογραφία (διαθέσιμες εκδόσεις στα ελληνικά)

FREUD Sigmund

• Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής, Πλέθρον 2016˙ Επίκουρος 1992.
• Η τεχνική της ψυχανάλυσης, Επίκουρος 1985.
• Παρατηρήσεις για μια περίπτωση ψυχαναγκαστικής νεύρωσης, ο Ράττενμαν, στο Τρία ιστορικά ασθένειας, Επίκουρος 1995.
• Ντόρα, η ανάλυση μιας υστερίας, Επίκουρος 1991.
• Εισαγωγή στο Ναρκισσισμό, στο Ναρκισσισμός, Μαζοχισμός Φετιχισμός, Επίκουρος 1991 Νίκας 2012.
• Εισαγωγή στην ψυχανάλυση [κεφάλαια XII, XXIII, XXVII, XXVIII], Επίκουρος 1996.
• Σχετικά με την ψυχογένεση μιας περίπτωσης γυναικείας ομοφυλοφιλίας, στο Εκ των υστέρων, τεύχος 10, Εξάντας 2003.
• Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος, Μεταίχμιο 2018˙ Νίκας 2017.
• Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, Επίκουρος 1977.
• Περατή και μη περατή ανάλυση, Πλέθρον 2008.
• Περί της ψυχολογίας του γυμνασιόπαιδος, στο Το οικογενειακό μυθιστόρημα των νευρωτικών, Opportuna 2014.
• Κατασκευές στην ψυχανάλυση, στο Εκ των υστέρων, τεύχος 1, Εξάντας 1997.

LACAN Jacques

Γραπτά

• «Περί ενός προκαταρκτικού ερωτήματος σε κάθε πιθανή θεραπευτική αγωγή της ψύχωσης»
• «Η κατεύθυνση της θεραπείας και οι αρχές της εξουσίας της» [και ειδικά το Κεφάλαιο ΙΙΙ: “Πού είμαστε με τη μεταφορά;”]

Άλλα γραπτά

• «Πρόλογος στην αγγλική έκδοση του Σεμιναρίου XI»

Διαλέξεις

• «Η Τρίτη», Ρώμη, 1 Νοεμβρίου 1974.

Το Σεμινάριο

• Βιβλίο ΙΙΙ, Οι Ψυχώσεις, Ψυχογιός 2005.
• Βιβλίο XI, Οι τέσσερις θεμελιώδεις έννοιες της ψυχανάλυσης, κεφάλαια X, XI, XVIII, XIX, Κέδρος 1982.

Πρόσθετη προτεινόμενη βιβλιογραφία διαθέσιμη στα ελληνικά

• Freud S. Για τη δυναμική της μεταβίβασης, παρατηρήσεις για τον έρωτα μεταβίβασης, Πλέθρον, 2010.
• Freud S. Για την εισαγωγή της θεραπείας, ανάμνηση, επανάληψη, επεξεργασία, Πλέθρον, 2010.
• Freud S. Πρακτική ψυχανάλυση, Επίκουρος, 1975.
• Freud S. Μαθήματα ψυχικής ανατομίας, Ροές, 2004.
• Φρόυντ, Γιούνγκ. Η αλληλογραφία, Αρμός, 2008.
• Filloux JC. Παιδαγωγική και ψυχανάλυση, Gutenberg, 2011.
• Klein M & Riviere J. Η αγάπη και το μίσος, η ανάγκη της επανόρθωσης, Κονιδάρης, 1990.
• Winnicot DW. Το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Αρμός, 2019.
• Πλάτων. Συμπόσιο, Ζήτρος, 2004.
• Πλάτων. Φαίδρος, Κάκτος, 1993.
• Μως Μ. Το δώρο, Μορφές και Λειτουργίες της ανταλλαγής, Καστανιώτης, 1979.
• Μως Μ. Κοινωνιολογία και ανθρωπολογία, Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, 2004.
• Φρόυντ Α. Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, Καστανιώτης, 1978.
• Χιουμ Ντ. Περί αγάπης και μίσους, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, Ηριδανός, 2015.

Προτεινόμενη από την IF-EPFCL βιβλιογραφία (Εκδόσεις στα γαλλικά)

FREUD Sigmund

• «Traitement psychique», Résultats, idées, problèmes I, Paris, PUF.
• Psychopathologie de la vie quotidienne, Paris, Payot.
• La Technique psychanalytique, chapitres II («De la psychothérapie»), VI («La dynamique du transfert»), IX («Le début du traitement»), X («Remémoration, répétition et perlaboration»), XI («Observations sur l’amour de transfert»), Paris, PUF.
• Cinq Psychanalyses, «Fragment d’une analyse d’hystérie», «Remarques sur un cas de névrose obsessionnelle», Paris, PUF.
• «Pour introduire le narcissisme», La Vie sexuelle, Paris, PUF.
• Conférences d’introduction à la psychanalyse, chapitres XII, XXIII, XXVII, XXVIII, Paris, Gallimard.
• «Sur la psychogenèse d’un cas d’homosexualité féminine», Névrose, psychose et perversion, Paris, PUF.
• Inhibition, symptôme et angoisse, Paris, PUF, Quadrige.
• Nouvelles conférences d’introduction à la psychanalyse, Paris, Gallimard.
• «Psychanalyse et théorie de la libido», Résultats, idées, problèmes II, Paris, PUF.
• «L’analyse avec fin et l’analyse sans fin», Résultats, idées, problèmes II, Paris, PUF.
• «Constructions dans l’analyse », Résultats, idées, problèmes II, Paris, PUF.
• «Sur la psychologie du lycéen», fr., Œuvres complètes, t. XII. Paris, PUF, 2005, p. 331-337 et Résultats, Idées, Problèmes, I, Paris, PUF.

LACAN Jacques

Ecrits, Paris, Seuil, 1966

• «De nos antécédents», p. 65-72.
• «Intervention sur le transfert», p. 215-226.
• «Du sujet enfin en question», p. 229-236.
• «L’instance de la lettre dans l’inconscient ou la raison depuis Freud», p. 493-528.
• «D’une question préliminaire à tout traitement de la psychose», p. 531-583.
• « La direction de la cure et les principes de son pouvoir », p. 585-645 (et spécialement le chapitre III: «Où en est-on avec le transfert?»).
• «Subversion du sujet et dialectique du désir dans l’inconscient freudien», p. 793-827.
• «Position de l’inconscient», p. 829-850.

Autres écrits,Paris, Seuil, 2001.

• «Petit discours à l’ORTF», 6 décembre 1966, p. 221
• «Proposition du 9 octobre 1967 sur le psychanalyste de l’École», p. 243-259.
• «Allocution sur l’enseignement» prononcée le 19 avril 1970, p. 297.
• «La méprise du sujet-supposé-savoir», p. 329-339.
• «Allocution sur les psychoses de l’enfant», p. 361-371.
• «Note sur l’enfant», p. 373-374.
• «L’Acte psychanalytique», p. 375-383.
• «Joyce le Symptôme», p. 565-570.
• «Préface à l’édition anglaise du Séminaire XI», p. 571-573.

Conférences

• «La Troisième», Rome, 1er novembre 1974.
• «Conférence à Genève sur le symptôme», 4 octobre 1975.
• «Conférences dans les universités nord-américaines», Scilicet, n° 6-7, Paris, Seuil, p. 15.

Le Séminaire

• Livre I, Les Écrits techniques de Freud, chapitres IV, V, VIII, XIV, XV, XVIII, XIX. Paris, Seuil, 1975.
• Livre II, Le moi dans la théorie de Freud et dans la technique de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1978.
• Livre III, Les Psychoses, Paris, Seuil, 1981.
• Livre V, Les Formations de l’inconscient, chapitres XVIII, XX, XXII, XXIV, XXVI, XXVII. Paris, Seuil, 1998.
• Livre VIII, Le Transfert, chapitres XII XIII XVI XVII XXVI, Paris, Seuil, 1991.
• Livre X, L’Angoisse, chapitres VIII, IX, X, XI, XIV, XV, XXI, Paris, Seuil, 2004.
• Livre XI, Les Quatre Concepts fondamentaux de la psychanalyse, chapitres X, XI, XVIII, XIX, XX, Paris, Seuil, 1973.
• Livre XV, «L’Acte psychanalytique», inédit.
• Livre XXII, «RSI», inédit, leçons du 10 décembre 1974 et du 25 janvier 1975.
• Livre XXIII, Le Sinthome, Paris, Seuil, 2005, leçon du 16 décembre 1976.

Autres références

• Colette Soler:
  • «Les Symptômes de transfert», Cours 1999.
  • «Le Symptôme et l’Analyste», Cours 2004-2005.
  • «Avènements du     réel,     de     l’angoisse     au symptôme», Cours 2015-2016.
  • «L’amour qui s’adresse au savoir», Revue des Collèges Cliniques du  Champ (RCCCL), n° 12, «Qu’est-ce qui fait lien?», Paris, Hermann, 2013.
• «Que faisons-nous des symptômes?», Revue des Collèges Cliniques du Champ Lacanien (RCCCL), n° 5, Paris, Hermann, 2006.
• «La répétition à l’épreuve du transfert», Revue des Collèges Cliniques du Champ Lacanien (RCCCL), n°10, Paris, Hermann, 2011.
• Le Cahiers du stage, Revue du collège clinique de Bourgogne – Franche-Comté, n° 4, 5, 7 et 8.
• Daniel Pennac, Chagrins d’école, Paris, Gallimard, 2007.
• Martine Menès, L’Enfant et le Savoir – D’où vient le désir d’apprendre, Paris, Seuil, 2012.
• Martine Menès, «La “névrose infantile” : un trauma bénéfique», Rééd. Revue, Paris, éd. Nouvelles du Champ lacanien, 2019.
• Frédéric Pellion, «L’inconscient, une “puissance de refus”».