Η αγάπη της μεταβίβασης και ο Άλλος του αιτήματος

Εισηγητής: Στέλιος Μωριάτης

Για τον Λακάν, το αίτημα τοποθετείται μεταξύ της ανάγκης και της επιθυμίας και εκδηλώνεται μέσα από τη σχέση του υποκειμένου με τον Άλλο. Αποτελεί ταυτόχρονα συστατικό στοιχείο των ανθρώπινων σχέσεων και φορέα της ασυνείδητης επιθυμίας του υποκειμένου. Υπ’ αυτή την έννοια οι αναλυτές δεν λειτουργούν ως καλοί Σαμαρείτες και η αγάπη του πλησίον δεν συνιστά την κατευθυντήρια αρχή μιας ανάλυσης. Αντίθετα, είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικοί σε «ό, τι αδιακρίτως παρουσιάζεται στον αναλυτή», αυτό δηλαδή «το οτιδήποτε του αιτήματος που δεν έχει να κάνει με μια συνάντηση- ενός προσώπου από την Σαμάρεια, ίδιο στο να υπαγορεύει το χριστιανικό καθήκον», όπως υπογραμμίζει, ο Λακάν στο Προοίμιο της αγγλικής έκδοσης του σεμιναρίου ΧΙ¹.

Πιο συγκεκριμένα η διαφορά του αιτήματος από την ανάγκη απορρέει από το ότι δεν υπαγορεύεται από μια φυσική αιτία, αλλά από το ότι απευθύνεται πάντα σε έναν Άλλο, εισάγοντας μια συμβολική διάσταση η οποία συνδέεται με την συγκρότηση του υποκειμένου, ως υποκείμενο του ασυνειδήτου.

«Είναι αυτό που θα μας επιτρέψει να πούμε υπό ποία έννοια, η επιθυμία του ανθρώπου διαμορφώνεται, ως επιθυμία του Άλλου, αλλά πρωτίστως, αφού διατηρήσει μια υποκειμενική αδιαφάνεια, για να αντιπροσωπεύσει εντός αυτής, την ανάγκη. Αδιαφάνεια, για την οποία θα αποδείξουμε μέσα, από ποια διαδρομή αποκαθιστά την ουσία της επιθυμίας. Η επιθυμία σκιαγραφείται στο περιθώριο εκείνο, όπου το αίτημα αποχωρίζεται από την ανάγκη: το περιθώριο, όντας εκείνο όπου το αίτημα, του οποίου  η επίκληση δεν δύναται να εκφραστεί άνευ όρων παρά μόνο σε σχέση με τον Άλλο, λαμβάνει τη μορφή του πιθανού ελαττώματος, εκεί όπου μπορεί να το οδηγήσει η ανάγκη, [αποδεικνύοντας] ότι δεν υφίσταται ουδεμία καθολική ικανοποίηση (αυτό που ονομάζουμε : αγωνία). Περιθώριο το οποίο, όσο γραμμικό κι αν είναι, αφήνει να διαφανεί ο ίλιγγος [που το συνοδεύει], αρκεί να μην επικαλύπτεται κάτω από το ποδοπάτημα ενός ελέφαντα όπως είναι το καπρίτσιο του Άλλου. Είναι το συγκεκριμένο καπρίτσιο, ωστόσο, που εισάγει το φάντασμα της Παντοδυναμίας όχι του υποκειμένου, αλλά αυτού του Άλλου όπου και εγκαθίσταται το αίτημά του (είναι καιρός αυτό το ανόητο κλισέ, να μπει, μια για πάντα, στη θέση του ), και μαζί με αυτό το φάντασμα η αναγκαιότητα του περιορισμού του από τον Νόμο.»²

Με άλλα λόγια η επιθυμία δεν προέρχεται απλά από την ανάγκη ή το αίτημα ( την γλωσσική της έκφραση) δεδομένου ότι απο την αρχή της ζωής του, το υποκείμενο απευθύνοντας το αίτημά του σε έναν Άλλο, από τον οποίο ζητάει να του καλύψει αυτό που δεν έχει, έρχεται αντιμέτωπο με το κενό της ύπαρξής του ως θεμελιώδη εμπειρία του ελλείμματος του οποίου η κάλυψή απαιτείται όχι μέσα από ένα αντικείμενο αλλά μέσα από την αγάπη. ( δηλαδή η δυνατότητα να καλυφθεί η ανάγκη χωρίς να αλλοτριωθεί πλήρως, όντας εξαρτημένο από τον Άλλο). Κατά συνέπεια η επιθυμία είναι εκείνη η οποία επιτρέπει στα αιτήματα, αν και ασυνείδητα, να διαμορφώσουν την υποκειμενικότητα και τη σχέση τους με τον Άλλο, με αποτέλεσμα το αίτημα να γίνεται ο φορέας της επιθυμίας η οποία παρότι η ίδια χωρίς αντικείμενο, δεν μπορεί να τοποθετηθεί έξω από το πλαίσιο του αιτήματος. Ως εκ τούτου ζητώντας το υποκείμενο από τον Άλλο αυτό που δεν έχει, επικαλείται την ίδια την επιθυμία αυτού του Άλλου, έτσι ώστε μέσα από το δώρο της αγάπης να αναγνωριστεί και η δική του επιθυμία. Ωστόσο η σχέση του υποκειμένου με τον Άλλο μπορεί να καταστεί μια σχέση εξάρτησης αφού το υποκείμενο της καθαρής ανάγκης απευθύνει στον Άλλο αυτό το οποίο είναι της τάξεως της απαίτησης, μην συνυπολογίζοντας ότι αυτός ο Άλλος είναι ο ίδιος ατελής καθότι διαγραμμένος ως υποκείμενο του λόγου. Εν προκειμένω ο διχασμός του λόγου του υποκειμένου εκθέτει το αίτημα στην επιθυμία του Άλλου, φέρνοντας το αντιμέτωπο με ένα κενό, θέση, όπου ο Λακάν, αναφερόμενος στον Χάιντεγγερ, εγκαθιδρύει την σχέση με το Πράγμα, ως εστία της απόλαυσης και του συμπτώματος. Η κραυγή που επικαλείται την απάντηση του Άλλου, εισάγει το ίδιο το έλλειμμα ως έλλειμμα-του-είναι όσο κι εάν το δώρο της αγάπης φιλοδοξεί να το επουλώσει.

Εν ολίγοις, η επιθυμία, ως έλλειψη, είναι αυτή η οποία ενεργοποιεί εξ ολοκλήρου την ύπαρξη του υποκειμένου η οποία αρθρώνεται είτε ως αυτό που η λογική έχει υποδείξει ως καλό (αυτή είναι η καντιανή ηθική βούληση), είτε ως αυτό που τίθεται πέρα από τα όρια της λογικής (αυτή είναι η απεριόριστη βούληση που, σύμφωνα με τον Ντεκάρτ, είναι αυτό που καθιστά τον άνθρωπο υιό του Θεού). Υπ’ αυτή την έννοια η επιθυμία είναι αυτή που καλεί το έλλειμμα –του-είναι στην αναζήτηση είτε της αιωνιότητας σύμφωνα με τον Πλάτωνα, της αναγνώρισης κατά τον Χέγκελ, της ενδομήτριας πληρότητας κατά τον Φρόιντ κ.ο.κ.

«Μόνο εκείνοι των οποίων η επιθυμία έχει σβήσει μπορούν να ρωτήσουν τι πρέπει να κάνουν» φράση γραμμένη στο περιθώριο του κειμένου «Τηλεόραση³». Ερώτημα που εμπεριέχει εν δυνάμει το αίτημα.

Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η επιθυμία προκαλεί μια σχέση με τους άλλους που αποδεικνύεται πολύ ισχυρότερη από τη δύναμη της θέλησης, είτε οι άλλοι λειτουργούν ως εμπόδιο ή εργαλείο, είτε ως αντικειμενικός σύμμαχος, είτε ως αδιάφορος θεατής. Υπ’ αυτή την έννοια, η σύμπτωση της επιθυμίας του υποκειμένου με εκείνη ενός άλλου ενεργοποιεί εκ νέου το αίτημα είτε για να το επικυρώσει με την αγάπη του, είτε για να το συνοδεύσει στην αναζήτησή του αντικειμένου της επιθυμίας του. Αίτημα αγάπης που συνδέει το υποκείμενο με το αίτιο που το διακινεί, με την ίδια την επιθυμία που αντί να προσκαλεί τους άλλους, συχνά τους αποκλείει. Η διελκυστίνδα της πραγματικότητας ενδέχεται ορισμένες φορές να τους σαγηνεύει, αλλά ποτέ δεν αφορά, ουσιαστικά, την επιθυμία τους. Στην περίπτωση της ανάλυσης, το αίτημα, διαμορφώνεται καθ’ όλη την διάρκειά της εφόσον ο αναλυτής προσλαμβάνει και επεξεργάζεται το αίτημα του αναλυόμενου, επιδιώκοντας να το αποκρυπτογραφήσει και να φέρει στο φως την ασυνείδητη επιθυμία που το διακινεί.

1 Préface à l’édition anglaise du séminaire XI (Ornicar ?, in Autres écrits, ed. Seuil, 2001, σελ. 573.

2 Ζακ Λακάν, Ανατροπή του υποκειμένου και διαλεκτική της επιθυμίας, στα Γραπτά, σελ. 793-827, Paris, Seuil, coll. Champ Freudien, 1966, μετάφραση των μελών του Φόρουμ της Αθήνας.

3 Lacan J., « Télévision », Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, σελ. 541.

Ημερομηνίες: 18/10, 01/11, 06/12/2025 & 10/01, 07/02, 07/03, 04/04, 09/05, 06/06/2026

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ζακ Λακάν, Το Σεμινάριο 4ο βιβλίο, Η σχέση αντικειμένου, Εκδ. Ψυχογιός.

Ζακ Λακάν, Το Σεμινάριο, 8^ο βιβλίο , Η μεταβίβαση, Εκδ. Εκκρεμές.

Ζακ Λακάν, Ανατροπή του υποκειμένου και διαλεκτική της επιθυμίας, στα Γραπτά, Paris, Seuil, coll. Champ Freudien, 1966, σελ. 793-827, μετάφραση των μελών του Φόρουμ της Αθήνας.

Lacan J., Le Séminaire, Livre V, Les formations de l’inconscient [1957-1958], Paris, Seuil, 1998.

Lacan J., « À la mémoire d’Ernest Jones : Sur sa théorie du symbolisme » [1959], Écrits, Paris, Seuil, 1966, σελ. 697-724.

Lacan J., Le Séminaire, livre XIII, «L’objet de la psychanalyse », συνεδρία 2 février 1966, ανέκδοτο.

Lacan J., « La psychanalyse. Raison d’un échec » [1967], Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, σελ. 343.

Lacan J., Le Séminaire, livre XIX, … ou pire [1971-1972], Paris, Seuil, texte établi par J.-A. Miller, coll Champ Freudien, 2011, σελ. 82.

Lacan J., « Télévision », [1974] Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, σελ. 509-545.

Lacan J., « La direction de la cure et les principes de son pouvoir» [1958], Écrits, Paris, Seuil, coll. Champ Freudien, 1966, σελ.585- 645.

Lacan J., Le Séminaire, livre VII, L’éthique de la psychanalyse [1959-1960], Paris, Seuil, texte établi par J.-A. Miller, coll Champ Freudien, 1986.