Επανάληψη, το διαχρονικό παιχνίδι του τραύματος & της φαντασίωσης

Εισηγητής: Στέλιος Μωριάτης

Η φετινή θεματική της Σχολής, Τρ(α)υματικότητες, καταπιάνεται με μια δόκιμη έννοια, η σύγχρονη χρήση της οποίας καθίσταται αμφιλεγόμενη στο βαθμό που δεν γνωρίζουμε πραγματικά σε ποια ιδιότητα του πράγματος αναφέρεται. Θα ήταν αρκετό να επεξεργαστούμε το τί εννοούσε ο Φρόιντ όταν μιλούσε για το τραύμα στο βαθμό που η σύνδεσή με την έννοια της επανάληψης, οδήγησε στην δυναμική που ενεργοποίησε την άρθρωσή του στο πεδίο του ασυνειδήτου, της γλώσσας και της ψυχαναλυτικής κλινικής ; O Φρόυντ, το 1920, ανακαλύπτει στον πυρήνα της πρωτογενούς διεργασίας της απώθησης δυο τύπους ενορμήσεων : την ενόρμηση του θανάτου η οποία τείνει να επαναφέρει το έμβιο σε μια ανόργανη κατάσταση και την ενόρμηση της ζωής ( σεξουαλικού χαρακτήρα) που ωθεί στην ερωτική συνεύρεση και δημιουργεί πιο ευρείες συντεταγμένες. Οι δυο αυτές εκδοχές, μεταφράζουν τους τρόπους, τις δομές του όντος, υπό την προϋπόθεση ότι δεν ορίζουμε το είναι μέσα από τον κυρίαρχο λόγο αλλά μέσα από την ροή και την κινητικότητα του Έρωτα.

Αυτό που προτείνει ο Φρόυντ με την Μεταψυχολογία του είναι μια νέα οντολογία η οποία φαίνεται να μεταφράζει στην δυτική σκέψη την σταθερή αρχή του μη-είναι, θεματική την οποία εξετάζει και ο Πλάτωνας στον Σοφιστή, εάν μας επιτραπεί εν προκειμένω μια τέτοια αναδρομή. Με άλλα λόγια ο θάνατος ορίζει ένα πρωταρχικό δεδομένο, την λίμπιντο. Στην φροϋδική βιολογία, κατ’ αυτή την έννοια υποβόσκει, υπολανθάνει μια κοινωνική θεώρηση.

Το τραύμα βέβαια και η φαντασίωση παραμένουν δύο σημαντικές έννοιες για την ψυχαναλυτική κλινική. Η δημόσια όμως επιτυχία τους και ο τρόπος με τον οποίο έχουν γίνει μέρος του καθημερινού λόγου τις έχουν συχνά διαστρεβλώσει, σε βαθμό που η σύγχρονη χρήση τους να καθιστά αναγκαία την εκ νέου επεξεργασία τους, χωρίς να παραβλέπεται ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι υφίστανται διαδοχικούς τραυματισμούς με αποτέλεσμα να έχουν γίνει τόσο ευάλωτοι μέσα από την επικαιρότητα ώστε να καθίσταται επιτακτική η διευκρίνηση της έννοιας.

Εάν πριν πενήντα χρόνια το Ραϊχικής έμπνευσης σύνθημα, καλούσε τα υποκείμενα να πραγματοποιήσουν τις φαντασιώσεις τους, στις μέρες μας, δεν αποτελούν πια μειοψηφία εκείνοι οι οποίοι έχουν θέσει ως στόχο την πλήρη πραγμάτωση τους. Πολύ συχνά εξάλλου, προσφεύγουν στην ψυχανάλυση για να επιτύχουν αυτό το ιδανικό ενός ολοκληρωμένου, κατά την γνώμη τους, συγχρόνου υποκειμένου. Μπορεί αυτή τους η ελπίδα να τροφοδοτήσει τον ψυχαναλυτικό λόγο και τις αρχές που διέπουν την αναλυτική πράξη ; Από την άλλη το “τραύμα”, το οποίο ως λογοπαίγνιο παραχώρησε την θέση του στην λέξη «τρ(α)υματικότητες» ή και «τρυπο-ματισμός⁸», έχει γίνει συνώνυμο ενός αντικειμενικά επιζήμιου συμβάντος, το οποίο υποτίθεται ότι επηρεάζει όλους με τον ίδιο τρόπο και το οποίο απαιτεί επείγουσα ψυχολογική αποκατάσταση. Είναι λοιπόν καιρός να αποδεχθούμε ότι η ψυχανάλυση ως προϊόν μια ατομικής υπόθεσης του ομιλ-όντος, το εμπλέκει στον διχασμό του ως υποκείμενο του ασυνειδήτου το οποίο ενδιαφέρεται να αποκαλύψει την υποκειμενική του αλήθεια και να, επαληθεύσει την συνάφεια των εν λόγω εννοιών μέσα στην αναλυτική πράξη.

Οι δυο έννοιες συνδέονται άμεσα εφόσον και ο Φρόυντ ουδέποτε, όπως λέγεται συχνά-πυκνά, απλοϊκά ή και λανθασμένα, δεν απεμπόλησε το τραύμα για την φαντασίωση.

Ενώ αρχικά έδωσε έμφαση με αφετηρία το τραύμα, στην οιδιπόδεια φαντασίωση, στην συνέχεια οδηγήθηκε από την πραγματική αποπλάνηση στη φαντασιακή αποπλάνηση, προκειμένου να εξηγήσει την προέλευση των ψυχονευρώσεων. Παράλληλα δεν εγκατέλειψε την ιδέα του αρχικού τραύματος, ιδέα στην οποία επιστρέφει ακόμα και στο τελευταίο του έργο, Ο Άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία⁹ . Το τραύμα είναι πρωτογενές και μπορεί να αναχθεί στην παραβίαση των δύο θεμελιωδών απαγορεύσεων : της αιμομιξίας και της πατροκτονίας. Υπό αυτή την έννοια είναι πάντα σεξουαλικό, δηλαδή κατ’ εξοχήν λιβιδινικό ενώ μπορεί να γίνει αντιληπτό μόνο εκ των υστέρων, όπως και η αναλυτική πράξη ως μέρος μιας αναδρομικής λογικής. Ο Ferenczi¹⁰ και ο Rank¹¹ κατανόησαν την προέλευση του τραύματος, αλλά αναφερόμενοι στο μυθιστόρημα, τον μύθο και την πραγματικότητα, το θεώρησαν αμφότεροι ως πραγματική και όχι ως λογική αναγκαιότητα, ταυτίζοντας την αντικειμενική πραγματικότητα “με το πραγματικό”.

Το φροϋδικό τραύμα της δεύτερης τοπικής δεν είναι ακριβώς το ίδιο με εκείνο της πρώτης. Ούτε η φαντασίωση, η οποία, στη δεύτερη εκδοχή της, δεν συνδέεται με την φαντασία και το φαντασιακό, αλλά και με το συμβολικό, κοινώς το οιδιπόδειο. Είναι της τάξεως μιας φράσης, όπως το “δέρνουν ένα παιδί”. Σε αυτή τη γλωσσική εκδοχή επιμένει ο Λακάν καθώς ακολουθώντας τον Φρόυντ συνεχίζει πέρα από αυτόν, εντοπίζοντας το αρχικό τραύμα στην ίδια την γλώσσα. Στην αρχή είναι η γλώσσα, με τα λεγόμενά της και τα μεταξύ αμφιλεγόμενά της, όπως του αρέσει να το θέτει, όπου το αρχικό τραύμα είναι καταχωνιασμένο, ανάμεσα στα λεγόμενα, στο κενό διάστημα, στην τρύπα. Ο Λακάν δεν δίστασε να περιγράψει τις διάφορες εμφανίσεις αυτής της τρύπας : την τρύπα στο σώμα από την οποία προέρχεται η ορμή, την τρύπα που αφήνει το αντικείμενο που είναι ήδη πάντα χαμένο, την τρύπα στο πραγματικό ή την κενή τρύπα της απόλαυσης. Είναι αυτός ο “τρυπο-ματισμός”¹² που υποχρεώνει τον καθένα μας να εφεύρει κάτι μοναδικό για να τον καλύψει, για να απελευθερωθεί από αυτόν. Αυτό το εύρημα είναι της τάξεως του νοήματος – ονομάζεται φαντασίωση ή φάντασμα στις περιπτώσεις της νεύρωσης, όπου το διχασμένο από τον ευνουχισμό υποκείμενο της επιθυμίας εξοπλίζεται με ένα αντικείμενο για να διασφαλίσει μια ορισμένη σταθερότητα με την αρωγή του συμπτώματος- κάτι που στις περιπτώσεις έκλυσης της ψύχωσης ονομάζεται παραληρηματική μεταφορά. Ο Λακάν προτείνει επίσης τη “Λογική…” της φαντασίωσης, στην οποία αναφερθήκαμε ήδη κατά την περσινή μας θεματική¹³ , διευκρινίζοντας ότι κατά την άποψή του, χαρακτηρίζει την νοητική απάντηση σ’ αυτό που ονομάζει πραγματικό, και της οποίας η θεμελιώδη μορφή, κατασκευάζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της αναλυτικής αγωγής.

Τραύμα, φαντασίωση, σύμπτωμα και αναλυτική πράξη : αυτή είναι η εννοιολογική αλυσίδα στην οποία μας προσκαλεί και η φετινή μας θεματική, η οποία απασχόλησε και παλαιότερα τους συγγραφείς των κλινικών εκπαιδεύσεων¹⁴ στο αποτύπωμα που άφησαν εκ των υστέρων με τα κείμενά τους¹⁵ .

⁸ Troumatisme: Τρύπα και τραυματισμός.

⁹ Σίγκμουντ Φρόιντ, Ο άνδρας Μωϋσής και η μονοθεϊστική θρησκεία, Εκδόσεις Επίκουρος.

¹⁰ Ferenczi F. Réflexion sur le traumatisme, Psychanalyse IV, Paris Payot, 1993.

¹¹ Όττο Ράνκ, Το τραύμα της γέννησης, εκδ. Τροπή, Ιούνης 2021.

¹² Troumatisme: Τρύπα και τραυματισμός.

¹³ Lacan J., Le Séminaire ” La logique du fantasme “, 1966-1967, αδημοσίευτο.

¹⁴ Revue Collèges cliniques du Champ Lacanien No 7, Mars 2008.

¹⁵ Οι καθηγητές του Collège clinique de Paris μελέτησαν επίσης την ιστορία των εννοιών του τραύματος και της φαντασίωσης μεταξύ των μεταφροϋδικών σε ένα σεμινάριο με τίτλο “Les clés du symptôme” (“Τα κλειδιά του συμπτώματος”) που δημοσιεύθηκε στο Les Cahiers du Collège clinique de Paris No. 8, διαθέσιμο από τη γραμματεία του CCP.

Ημερομηνίες: 19/10, 16/11, 07/12, 21/12/2024 & 11/01, 08/02, 22/02, 08/03, 22/03, 05/04, 03/05/2025

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Davoine Françoise, Caudillère Jean- Max, Ιστορία και Τραύμα, Εκδ. Μέθεξις.

Δημήτρης Υφαντής, Μακρόνησος, όταν η τρέλλα απόκτησε τοπικό προσδιορισμό, εκδ.Άγρα.

Galit Atlas, Phd, Η κληρονομιά του τραύματος, εκδ. Κέλευθος

Trauma et fantasme, Revue des collèges cliniques du Champ lacanien, 2008.

Αριστοτέλης, Περί Ερμηνείας, εκδ Σμίλη.

Αριστοτέλης, Ρηρορική, Εκδ. Ζήτρος.

Αριστοτέλης, Περί φύσεως, Το δεύτερο βιβλίο των Φυσικών, Εισαγωγή, μετάφραση, σχολιασμός Βασίλης Κάλφας, Αθήνα, Εκδόσεις Πόλις, 1999

Freud, «Le cas Emma», La naissance de la psychanalyse, P.U.F. Paris, Seuil, 1956.

Freud, Esquisse pour une psychologie scientifique. Στο La naissance de la psychanalyse. 6^ème éd. Paris, PUF, 1991 ή στα ελληνικά στην συλλογή Η δημιουργία στο φροϋδικό έργο, Σχεδίασμα για μια επιστημονική ψυχολογία, εκδ. Αρμός.

Freud, «Sur les souvenirs-écrans», in Névrose, psychose et perversion, P.U.F.

Breuer, Sigmund Freud, Μελέτες για την Υστερία, εκδ. Πλέθρον.

Σ. Φρόυντ, Συμβολή στην ιστορία του ψυχαναλυτικού κινήματος, ο άνθρωπος με τους λύκους ( αποσπασματική εξιστόρηση μιας παιδικής νεύρωσης), εκδ. Πανεκδοτική. (1962)

Σ. Φρόυντ, Μεταψυχολογία (Δεύτερος τόμος)-Θεωρία και τεχνική στην κλινική ψυχανάλυση μέσα από το έργο του Singmund Freud ( τόμοι VII έως XI της Standard Edition), εκδ. Επέκεινα που περιλαμβάνει τα κάτωθι κείμενα :

Απόσπασμα ανάλυσης μιας κλινικής περίπτωσης υστερίας (1905)

Τρία δοκίμια επί της θεωρίας περί σεξουαλικότητας (1905)

Η διαδικασία της ψυχανάλυσης σύμφωνα με τον Φρόιντ (1904)

Περί ψυχοθεραπείας (1905)

Οι απόψεις μου όσον αφορά τη σεξουαλικότητα στην αιτιολογία των νευρώσεων (1906)

Ψυχική (ή πνευματική) θεραπεία (1905) Ψυχοπαθητικοί χαρακτήρες επί σκηνής (1905)

Τα αστεία και η σχέση τους με το ασυνείδητο (1905)

Ψευδαισθήσεις και όνειρα στη Γκραντίβα του Jensen (1907)

Ψυχανάλυση και η τεκμηρίωση των γεγονότων κατά τις νομικές διαδικασίες (1906)

Ψυχαναγκαστικές πράξεις και θρησκευτικές πρακτικές (1907)

Η σεξουαλική διαφώτιση των παιδιών (1907)

Δημιουργικοί συγγραφείς και ονειροπολήσεις (1908)

Υστερικές φαντασιώσεις και η σχέση τους με την αμφισεξουαλικότητα (1908)

Χαρακτήρας και πρωκτικός ερωτισμός (1908)

“Πολιτισμένη” σεξουαλική ηθική και σύγχρονη νευρωτική νόσος (1908)

Περί των σεξουαλικών θεωριών των παιδιών (1908)

Μερικές γενικές τοποθετήσεις επί των υστερικών προσβολών (1909)

Οικογενειακά φαντασιολογήματα (1909)

Ανάλυση μιας φοβίας σ’ ένα αγόρι πέντε ετών (1909)

Σημειώσεις επί μιας περίπτωσης ψυχαναγκαστικής νεύρωσης (1909)

Πέντε διαλέξεις περί ψυχανάλυσης (1910)

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και μια ανάμνηση της παιδικής του ηλικίας (1910)

Οι μελλοντικές προοπτικές της ψυχαναλυτικής θεραπείας (1910)

Η αντιθετική έννοια των πρωτογενών λέξεων (1910)

Μια ειδική μορφή επιλογής αντικειμένου γενόμενη από άνδρες (1910)

Επί της παγκόσμιας τάσης για εξευτελισμό στη σφαίρα του έρωτα (1912)

Σ. Φρόιντ, Δέρνουν ένα παιδί, Συμβολή στην μελέτη των σεξουαλικών διαστροφών, εκδ. Principia. (1919).

Σ. Φρόυντ, L’inconscient, Métapsychologie, Gallimard, 1968, σελ. 78-79, ελληνική έκδοση Νίκας, εξαντλημένη.

Σ. Φρόιντ, Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης (1920)

Σ. Φρόιντ, Αναστολή, σύμπτωμα, άγχος, εκδ. Μεταίχμιο, 2007. Σ. Φερέντσι, Η σύγχυση των γλωσσών, Εκδ. Γαβριηλίδης.

Σ. Φρόιντ, Σ, Φερέντσι, Κ. Άμπρααμ, Οι νευρώσεις του πολέμου, Εκδ. Άγρα.

Ζ. Λακάν. Η οικογένεια. Τα οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου, εκδ. Καστανιώτη.

Ζ. Λακάν, Περί ενός προκαταρκτικού ερωτήματος σε κάθε πιθανή αγωγή της ψύχωσης, Εκδόσεις Seuil, 1966, Παρίσι, Γραπτά, σελ.531-583.(Μετάφραση EPFCL εκτός εμπορίου).

J. Lacan, Le séminaire, Livre II, Le moi dans la théorie de Freud, Paris, Seuil.

Ζ. Λακάν, Το κλεμμένο γράμμα, εκδ. Πατάκη.

J. Lacan, La science et la vérité, in Ecrits, σελ. 855-877, Εκδ. Seuil.

Lacan, Le séminaire, Livre VII, L’Éthique de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1986.

Lacan, La chose freudienne in Ecrits, σελ. 401-436.

Lacan, « Propos sur causalité psychique », 1946, .in Ecrits, σελ 151-193.

Lacan, Το Σεμινάριο, Βιβλίο ΧΙ, Οι τέσσερις θεμελιώδεις έννοιες της ψυχανάλυσης, εκδ. Κέδρος.

Lacan, Το άγχος, 10^ο Βιβλίο, εκδ. Εκκρεμές.

J. Lacan, La logique du fantasme, Séminaire XIV, Εκδ. Seuil.

J. Lacan, « L’invention du réel », Le Séminaire, livre XXIII, Le sinthome, Paris, Le Seuil, 2005

René Descartes, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, Εκδ. Εκκρεμές, 2009

René Descartes, Τα πάθη της ψυχής, Εκδ. Κριτική.

Nietzsche F., Par-delà bien et mal, in Oeuvres philosophiques complètes, Gallimard, NRF, 1971

Bergson, Matière et mémoire, PUF, 1953.

Bergson, «Le paralogisme psycho-physiologique», Revue de métaphysique et de morale, Νοέμβριος 1904.

Χέγγελ, Φαινομενολογία του Νου, Εκδ. Εστία.

Hegel, L’Encyclopédie des        science philosophiques, Εκδ. Gallimard.

Foucault M., « Le grand renfermement », Histoire de la folie, Plon, 1961,

Jean Allouch, Marguerite ou l’Aimée de Lacan, E.P.E.L. , Paris, 1990.

Lucien Bonnafé, Le problème de la psychogenèse des névroses et des psychoses, εκδ. Desclée de Brouwer.

Canguilhem G., « Qu’est-ce que la psychologie ? », Les Cahiers pour l’analyse, N°1/2, Société du Graphe, Paris, Le Seuil, 1975.

Σ. Κίρκεγκωρ, Η έννοια της αγωνίας, Εκδ. Δωδώνη.