Η αποτελεσματικότητα της μεταβίβασης έναντι των συμπτωμάτων

Bruno Geneste

(*) Το κείμενο αποτελεί το εισαγωγικό επιχείρημα της θεματικής των Κλινικών Κολλεγίων της IF-EPFCL, που δημοσιεύτηκε στα Γαλλικά, με τον
τίτλο L’efficace du transfert face aux symptômes.

Ακόμα κι αν δεν είχαμε ανάγκη την ψυχανάλυση για να υπογραμμίσουμε την επίδραση της θεραπευτικής σχέσης στην βελτίωση των συμπτωμάτων, παραμένει γεγονός ότι με τον Φρόυντ και την ανακάλυψή του για το ασυνείδητο κατάφερε η μεταβίβαση να συστηματοποιηθεί ως έννοια και να ταυτιστεί με τα αποτελέσματα της αναλυτικής πρακτικής.

Ο Φρόυντ, που αφιέρωσε εξ’ ολοκλήρου σε αυτήν την Τεχνική της ψυχανάλυσης, επεσήμανε αρκετά νωρίς την εξουσία της μεταβίβασης πάνω στα συμπτώματα. Ωστόσο, ο χειρισμός της απαιτείται να γίνεται λελογισμένα και με το απαραίτητο τακτ. Από την άποψη αυτή, αξίζει να ξαναδιαβαστούν οι Συμβουλές προς τους γιατρούς, ώστε να γίνει αντιληπτή η φρεσκάδα που αποπνέει η διδασκαλία του ακόμη και σήμερα.

Ο Φρόυντ δεν δίστασε να δηλώσει – ιδιαίτερα καθώς πρόκειται για γεγονός αυταπόδεικτο που θα πρέπει να τραβήξει την προσοχή μας – ότι το ξετύλιγμα της νεύρωσης εντός των πλαισίων της μεταβίβασης έχει ως αποτέλεσμα τον, εξ’ ορισμού, περιορισμό της νοσηρότητας των συμπτωμάτων στη ζωή του υποκειμένου. Θα πρέπει όμως να αποδείξουμε με ποιό τρόπο.

Οι απόψεις του ως προς τον αναγκαίο χαρακτήρα της μεταβίβασης, που για να εγκαθιδρυθεί απαιτεί έναν απροσδιόριστο χρόνο, θα πρέπει να αξιολογηθούν σε σχέση με τον επίμαχο χαρακτήρα που εμφανίζουν οι μεταμοντέρνες θεραπείες των οποίων η αποτελεσματικότητα εξαρτάται από την

σύνδεση που επιχειρείται ανάμεσα στο εφήμερο της διάρκειάς τους και τους ανώνυμους ειδικούς. Οι συγκεκριμένες θεραπείες, παραγνωρίζοντας τους παράγοντες που καθορίζουν το ομιλούν όν, είναι έτοιμες να καταφύγουν σε προκατασκευασμένες τεχνικές οι οποίες, επιβεβαιώνοντας κάποιες απλοϊκές ερμηνείες, καταλήγουν να απορροφούν ως αυταπάτη, τη σύγχρονη δυσφορία του πολιτισμού που οφείλει την κυριαρχία της στον καπιταλισμό. Θα καταφέρουν όμως έτσι να αποφύγουν την αναζωπύρωση του;

Αν ο Φρόυντ αναφέρεται στην μεταβίβαση ως τον πιο ισχυρό μηχανισμό της θεραπείας είναι γιατί επιθυμεί να υπογραμμίσει ότι ανάμεσα στην πρώτη και στη διάρκεια της δεύτερης υφίσταται μια αναλογία. Η ψυχανάλυση έρχεται να αποκαλύψει ένα κατ’ αρχήν αδύνατον κατά την θεραπεία των συμπτωμάτων, στην οποία και αντιστοιχεί μια προσίδια χρονικότητα. Αυτή εξαρτάται πρωτίστως από την επιθυμία του αναλυτή και του υποκειμένου που, μέσω της ομιλίας του, επιχειρεί να επεξεργαστεί την εμπειρία του, κι όχι από γραφειοκρατικού τύπου διαδικασίες που σχετίζονται από τον υπολογισμό του χρόνου με το ρολόι. Η μεταβίβαση, συμπεριλαμβανομένου και του αναλυτή, ανοίγει το δρόμο ώστε το σύμπτωμα να εισακουσθεί ως οφείλει, δηλαδή, όσο το δυνατόν πλησιέστερα στα υποκειμενικά δεδομένα. Χωρίς αυτή θα ήταν ανέφικτη οποιαδήποτε πράξη ή ερμηνεία που θα μπορούσε να αποκτήσει νόημα για τη ζωή του υποκειμένου. Η ηθική της μεταβίβασης συνίσταται ακριβώς σε αυτό: αν πρόκειται για αγάπη, μια αγάπη αληθινή, όπως θα έλεγε ο Φρόυντ, αυτή δεν μπορεί να συνεχίζει να υφίσταται στο διηνεκές. Πρόκειται για μια αγάπη που προσβλέπει στο τέλος της. Μία ψυχανάλυση δεν είναι φυσικά εκτός χρόνου, έχει όμως τον δικό της χρόνο. Επιπλέον, με ποιο τρόπο αυτή η αγάπη θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι αποθεραπεύει το σύμπτωμα χωρίς να εκτρέπεται στα αδιέξοδα της σαγήνης και της υποβολής;

Σχετικά με αυτό το ερώτημα της μεταβίβασης ο Λακάν θα διατυπώσει αργότερα το δικό του αλγόριθμο περί μεταβίβασης. Η μεταβίβαση δεν αποτελεί την επανάληψη των παιδικών πόθων, όπως θα υποστήριζε ο Φρόυντ, αλλά συνιστά μια αγάπη που απευθύνεται στην γνώση …και όχι στον κλινικό. Σε τούτο τον τελευταίο εναπόκειται η ευθύνη του ερωτήματος ως προς τη θέση που θα πρέπει να κατέχει, ώστε να συνεχίζει να λειτουργεί σύμφωνα με τη πράξη του.

Η δική μας προσέγγιση της μεταβίβασης εξαρτάται επομένως από την αντίληψη που έχουμε για το τέλος μιας αναλυτικής θεραπείας. Εδώ ακριβώς εδράζεται το διακύβευμα όσων υιοθετούν την ψυχανάλυση και την κλινική πρακτική της ως θεραπευτική απάντηση στα συμπτώματα.

Η επεξεργασία του εν λόγω θέματος μας επιβάλει, επομένως, να επεκταθούμε στο σύνολο του κλινικού πεδίου ενώ, παράλληλα, απαιτείται η επανεξέταση των επισημάνσεων του Λακάν στο τέλος του Προκαταρκτικού ερωτήματος. Και αυτό γιατί η αναλυτική θεραπεία της ψύχωσης προϋποθέτει μια πιο ακριβή σύλληψη του χειρισμού της μεταβίβασης, πέραν της αποκρυπτογράφησης η οποία ταιριάζει στη θεραπεία των νευρώσεων.

Εκτός από τις συνέπειες που το εν λόγω θέμα ενέχει για την αναλυτική πρακτική, κάθε ενεργός φορέας, είτε αυτός ασκεί την πρακτική του στο κοινωνικό πεδίο είτε στο εκπαιδευτικό είτε στο θεραπευτικό, θα βρει εντός της ψυχανάλυσης εκείνο το υλικό που θα του επιτρέψει να καταστήσει πιο ξεκάθαρη την θέση του ως προς την κλινική πράξη.

Μετάφραση από τα Γαλλικά: Ευαγγελία Κομματά

Επιμέλεια κειμένου: Διονύσης Μπράτης

Προτεινόμενη από την IF-EPFCL βιβλιογραφία (διαθέσιμες εκδόσεις στα ελληνικά)

FREUD Sigmund

• Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής, Πλέθρον 2016˙ Επίκουρος 1992.
• Η τεχνική της ψυχανάλυσης, Επίκουρος 1985.
• Παρατηρήσεις για μια περίπτωση ψυχαναγκαστικής νεύρωσης, ο Ράττενμαν, στο Τρία ιστορικά ασθένειας, Επίκουρος 1995.
• Ντόρα, η ανάλυση μιας υστερίας, Επίκουρος 1991.
• Εισαγωγή στο Ναρκισσισμό, στο Ναρκισσισμός, Μαζοχισμός Φετιχισμός, Επίκουρος 1991˙ Νίκας 2012.
• Εισαγωγή στην ψυχανάλυση [κεφάλαια XII, XXIII, XXVII, XXVIII], Επίκουρος 1996.
• Σχετικά με την ψυχογένεση μιας περίπτωσης γυναικείας ομοφυλοφιλίας, στο Εκ των υστέρων, τεύχος 10, Εξάντας 2003.
• Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος, Μεταίχμιο 2018˙ Νίκας 2017.
• Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, Επίκουρος 1977.
• Περατή και μη περατή ανάλυση, Πλέθρον 2008.
• Περί της ψυχολογίας του γυμνασιόπαιδος, στο Το οικογενειακό μυθιστόρημα των νευρωτικών, Opportuna 2014.
• Κατασκευές στην ψυχανάλυση, στο Εκ των υστέρων, τεύχος 1, Εξάντας 1997.

LACAN Jacques
Γραπτά

• «Περί ενός προκαταρκτικού ερωτήματος σε κάθε πιθανή θεραπευτική αγωγή της ψύχωσης»
• «Η κατεύθυνση της θεραπείας και οι αρχές της εξουσίας της» [και ειδικά το Κεφάλαιο ΙΙΙ: “Πού είμαστε με τη μεταφορά;”]

Άλλα γραπτά
• «Πρόλογος στην αγγλική έκδοση του Σεμιναρίου XI»
Διαλέξεις
• «Η Τρίτη», Ρώμη, 1 Νοεμβρίου 1974.
Το Σεμινάριο
• Βιβλίο ΙΙΙ, Οι Ψυχώσεις, Ψυχογιός 2005.
• Βιβλίο XI, Οι τέσσερις θεμελιώδεις έννοιες της ψυχανάλυσης, κεφάλαια X, XI, XVIII, XIX, Κέδρος 1982.

Πρόσθετη προτεινόμενη βιβλιογραφία διαθέσιμη στα ελληνικά

• Freud S. Για τη δυναμική της μεταβίβασης, παρατηρήσεις για τον έρωτα μεταβίβασης, Πλέθρον, 2010.
• Freud S. Για την εισαγωγή της θεραπείας, ανάμνηση, επανάληψη, επεξεργασία, Πλέθρον, 2010.
• Freud S. Πρακτική ψυχανάλυση, Επίκουρος, 1975.
• Freud S. Μαθήματα ψυχικής ανατομίας, Ροές, 2004.
• Φρόυντ, Γιούνγκ. Η αλληλογραφία, Αρμός, 2008.
• Filloux JC. Παιδαγωγική και ψυχανάλυση, Gutenberg, 2011.
• Klein M & Riviere J. Η αγάπη και το μίσος, η ανάγκη της επανόρθωσης, Κονιδάρης, 1990.
• Winnicot DW. Το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Αρμός, 2019.
• Πλάτων. Συμπόσιο, Ζήτρος, 2004.
• Πλάτων. Φαίδρος, Κάκτος, 1993.
• Μως Μ. Το δώρο, Μορφές και Λειτουργίες της ανταλλαγής, Καστανιώτης, 1979.
• Μως Μ. Κοινωνιολογία και ανθρωπολογία, Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, 2004.
• Φρόυντ Α. Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, Καστανιώτης, 1978.
• Χιουμ Ντ. Περί αγάπης και μίσους, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, Ηριδανός, 2015.

Προτεινόμενη από την IF-EPFCL βιβλιογραφία (Εκδόσεις στα γαλλικά)

FREUD Sigmund
• «Traitement psychique», Résultats, idées, problèmes I, Paris, PUF.
• Psychopathologie de la vie quotidienne, Paris, Payot.
• La Technique psychanalytique, chapitres II («De la psychothérapie»), VI («La dynamique du transfert»), IX («Le début du traitement»), X («Remémoration, répétition et perlaboration»), XI («Observations sur l’amour de transfert»), Paris, PUF.
• Cinq Psychanalyses, «Fragment d’une analyse d’hystérie»,
«Remarques sur un cas de névrose obsessionnelle», Paris, PUF.
• «Pour introduire le narcissisme», La Vie sexuelle, Paris, PUF.
• Conférences d’introduction à la psychanalyse, chapitres XII, XXIII, XXVII, XXVIII, Paris, Gallimard.
• «Sur la psychogenèse d’un cas d’homosexualité féminine»,
Névrose, psychose et perversion, Paris, PUF.
• Inhibition, symptôme et angoisse, Paris, PUF, Quadrige.
• Nouvelles conférences d’introduction à la psychanalyse, Paris, Gallimard.
• «Psychanalyse et théorie de la libido», Résultats, idées, problèmes II, Paris, PUF.
• «L’analyse avec fin et l’analyse sans fin», Résultats, idées, problèmes II, Paris, PUF.
• «Constructions dans l’analyse », Résultats, idées, problèmes II, Paris, PUF.
• «Sur la psychologie du lycéen», Tr. fr., Œuvres complètes, t.
XII. Paris, PUF, 2005, p. 331-337 et Résultats, Idées, Problèmes, I, Paris, PUF.

LACAN Jacques
Ecrits, Paris, Seuil, 1966
• «De nos antécédents», p. 65-72.
• «Intervention sur le transfert», p. 215-226.
• «Du sujet enfin en question», p. 229-236.

• «L’instance de la lettre dans l’inconscient ou la raison depuis Freud», p. 493-528.
• «D’une question préliminaire à tout traitement de la psychose», p. 531-583.
• « La direction de la cure et les principes de son pouvoir », p. 585-645 (et spécialement le chapitre III: «Où en est-on avec le transfert?»).
• «Subversion du sujet et dialectique du désir dans l’inconscient freudien», p. 793-827.
• «Position de l’inconscient», p. 829-850.
Autres écrits,Paris, Seuil, 2001.
• «Petit discours à l’ORTF», 6 décembre 1966, p. 221
• «Proposition du 9 octobre 1967 sur le psychanalyste de l’École», p. 243-259.
• «Allocution sur l’enseignement» prononcée le 19 avril 1970, p. 297.
• «La méprise du sujet-supposé-savoir», p. 329-339.
• «Allocution sur les psychoses de l’enfant», p. 361-371.
• «Note sur l’enfant», p. 373-374.
• «L’Acte psychanalytique», p. 375-383.
• «Joyce le Symptôme», p. 565-570.
• «Préface à l’édition anglaise du Séminaire XI», p. 571-573.
Conférences
• «La Troisième», Rome, 1er novembre 1974.
• «Conférence à Genève sur le symptôme», 4 octobre 1975.
• «Conférences dans les universités nord-américaines»,
Scilicet, n° 6-7, Paris, Seuil, p. 15.
Le Séminaire
• Livre I, Les Écrits techniques de Freud, chapitres IV, V, VIII, XIV, XV, XVIII, XIX. Paris, Seuil, 1975.
• Livre II, Le moi dans la théorie de Freud et dans la technique de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1978.
• Livre III, Les Psychoses, Paris, Seuil, 1981.
• Livre V, Les Formations de l’inconscient, chapitres XVIII, XX, XXII, XXIV, XXVI, XXVII. Paris, Seuil, 1998.
• Livre VIII, Le Transfert, chapitres XII XIII XVI XVII XXVI, Paris, Seuil, 1991.
• Livre X, L’Angoisse, chapitres VIII, IX, X, XI, XIV, XV, XXI, Paris, Seuil, 2004.

Livre XI, Les Quatre Concepts fondamentaux de la psychanalyse, chapitres X, XI, XVIII, XIX, XX, Paris, Seuil, 1973.
Livre XV, «L’Acte psychanalytique», inédit.
Livre XXII, «RSI», inédit, leçons du 10 décembre 1974 et du 25 janvier 1975.
Livre XXIII, Le Sinthome, Paris, Seuil, 2005, leçon du 16 décembre 1976.

Autres références
• Colette Soler:
o «Les Symptômes de transfert», Cours 1999.
o «Le Symptôme et l’Analyste», Cours 2004-2005.
o «Avènements du réel, de l’angoisse au symptôme», Cours 2015-2016.
o «L’amour qui s’adresse au savoir», Revue des Collèges Cliniques du Champ (RCCCL), n° 12,
«Qu’est-ce qui fait lien?», Paris, Hermann, 2013.
• «Que faisons-nous des symptômes?», Revue des Collèges Cliniques du Champ Lacanien (RCCCL), n° 5, Paris, Hermann, 2006.
• «La répétition à l’épreuve du transfert», Revue des Collèges Cliniques du Champ Lacanien (RCCCL), n°10, Paris, Hermann, 2011.
• Le Cahiers du stage, Revue du collège clinique de Bourgogne
– Franche-Comté, n° 4, 5, 7 et 8.
• Daniel Pennac, Chagrins d’école, Paris, Gallimard, 2007.
• Martine Menès, L’Enfant et le Savoir – D’où vient le désir d’apprendre, Paris, Seuil, 2012.
• Martine Menès, «La “névrose infantile” : un trauma bénéfique», Rééd. Revue, Paris, éd. Nouvelles du Champ lacanien, 2019.
• Frédéric Pellion, «L’inconscient, une “puissance de refus”».