Ομιλία και Βία: Τα παράδοξα της ομιλίας

Βία και ομιλία
1 Ιουνίου 2018
Θεματική της χρονιάς

Avatar for champlacanienathenes champlacanienathenes

Ομιλία & Βία: Τα παράδοξα της ομιλίας
Πρόγραμμα Κλινικών Εκπαιδεύσεων ακαδημαϊκού έτους 2018-2019

Μετάφραση κειμένου: Ευαγγελία Κομματά

Επιμέλεια έκδοσης: Διονύσης Μπράτης

«…το ασυνείδητο δεν συνίσταται στο ότι το ον σκέφτεται […] το ασυνείδητο συνίσταται στο ότι το ον, μιλώντας, απολαμβάνει, και, προσθέτω, δεν θέλει να γνωρίζει τίποτε περισσότερο. Προσθέτω πως τούτο σημαίνει – να μην γνωρίζει τίποτε απολύτως»

Jacques Lacan[1]

Το 1973, ο Λακάν πέρασε από το ομιλούν ον στην lalangue και έτσι εμβάθυνε το παράδοξο που εμπεριέχεται στην ομιλία: όχι μόνο ως όριο της απόλαυσης αλλά και ως φορέας της. Γεγονός το οποίο έχει άμεση επίπτωση στις σχέσεις μεταξύ ομιλίας και βίας.

Είναι βέβαιο ότι η είσοδος στην ομιλία έχει ως αποτέλεσμα τον εξανθρωπισμό, την εγγραφή του παιδιού στην πατρότητα, τη συγγενική σχέση, τη γενεαλογία.

Είναι βέβαιο ότι  η ομιλία έχει ως αποτέλεσμα τον αποχωρισμό, κατ’ αρχάς από τον άλλο, και εν συνεχεία από την ταυτότητα, από την ανάδυση του Ενός, όπως και τον αποχωρισμό από το Πράγμα, από την απώλεια του μικρού αντικειμένου (α).

Η ομιλία εγκαθιδρύει την απαγόρευση του σώματος της μητέρας και, ιδιαίτερα, την απαγόρευση μιας απόλαυσης χαμένης για πάντα: ούτε να απολαμβάνει το παιδί τη μητέρα, ούτε να γίνεται  το αντικείμενο της απόλαυσής της, ούτε να την καταβροχθίζει, ούτε να αφήνεται να το καταβροχθίσει. Υπό αυτή την εκδοχή, η ομιλία είναι στην πραγματικότητα μια παρά-βία με την έννοια της καταστολής, της απώθησης της πρωταρχικής επιθετικότητας.

Άλλωστε, αυτό ο Φρόιντ το είχε ήδη υπογραμμίσει από το 1929, όταν στην Δυσφορία του πολιτισμού, τόνιζε ότι η συγκεκριμένη καταστολή είναι βία διότι η απαγόρευση της αιμομικτικής επιλογής του αντικειμένου συνιστά τον ακρωτηριασμό, τον πιο αιματηρό, που ίσως επεβλήθη κατά την διάρκεια της ιστορίας στην ερωτική ζωή του ανθρώπινου όντος, ενώ πιο κάτω, πρόσθετε, ότι οι απαγορεύσεις αυτές μεταφράζουν την απαίτηση για μια σεξουαλική ζωή παρόμοια για όλους.

Βέβαια, στη θεραπεία, αυτό που κάνουμε είναι να υποκαθιστούμε το πέρασμα στην πράξη από την άσκηση της ομιλίας, να ξεδιαλύνουμε μέσω της ομιλίας την βία των ενδο-ψυχικών συγκρούσεων, να ωθούμε στο αυτό ας ειπώνεται και όχι στο αυτό να εκρήγνυται, με βίαιες πράξεις: η ομιλία του αναλυόμενου είναι εξ’ ίσου σημαντική με εκείνη του αναλυτή, είτε συμβαίνει μέσω της πράξης της ερμηνείας, είτε μέσω  της παρέμβασης, της διακοπής  ή της επιβολής του όχι. Μάλιστα, για τον ψυχωτικό ή για τον αυτιστικό μπορεί να αποδειχθεί ακόμα και ειρηνευτική. Ο Λακάν, άλλωστε, μετέτρεψε την ομιλία στη μοναδική εκδοχή μιας πράξης η οποία  μπορεί να τοποθετηθεί ως αληθινή.

Επομένως, Αγία Ομιλία, προσευχηθείτε για μας και προστατέψτε μας από τη βία. Μα τί λες. Ακόμα και αυτό το τί λες εκφέρει το αντίθετό του: υπάρχει μια βία συνδεδεμένη ακόμα και με την ομιλία.

Κατ’ αρχάς, όπως διαφαίνεται και πιο πάνω, ο τρόπος εμπλοκής στα δίχτυα του σημαίνοντος δεν υφίσταται χωρίς επιπτώσεις και μάλιστα επιζήμιες, δεν υφίσταται χωρίς να στραγγαλίσει ή ακόμη και να παγιδεύσει το ομιλούν όν. Η ομιλία συνιστά τον θεμελιώδη φορέα του ευνουχισμού, ακόμα κι όταν πρόκειται για την πρώτη περίοδο της διδασκαλίας του Λακάν, ευνουχισμός που ασκείται διαμέσου του λόγου του πατέρα και τον οποίο η μητέρα καλείται να λαμβάνει υπ’ όψιν της, αλλά και κατ’ αντιστοιχία με τον πλουραλισμό της πατρικής λειτουργίας που εκφέρεται μέσα από τα Ονόματα του πατρός: ο άνθρωπος, από το γεγονός και μόνο ότι μιλάει, δεν απολαμβάνει σωστά.

Δεν απολαμβάνει σωστά δεν θέλει μόνο να πει όχι αρκετά ή όχι, όπως θα ήθελε: σημαίνει επίσης, ότι απολαμβάνει με άσχημο τρόπο, με μια απόλαυση που δεν θα έπρεπε. Και τούτο σε σχέση με τον άλλο, όπως επίσης και σε σχέση με τον Άλλο καθώς η απόλαυση εισάγεται δια της ομιλίας, δεδομένου ότι: η βρισιά επιβεβαιώνεται από το έπος, πως εισάγεται από τον ίδιο τον διάλογο ως η πρώτη λέξη αλλά και ως η τελευταία.[2] Η ομιλία αποτελεί πρόκληση, βασανισμό, επίκληση προς και υπέρ του μίσους, κρίση περιπαικτική, η οποία δεν αγγίζει το πραγματικό παρά μόνο όταν αρχίζει να χάνει κάθε σημασία. Σε όλες τις εποχές η ομιλία οργανώνεται μέσα από λόγους που επικαλούνται την διάκριση, τον αφορισμό, τα πογκρόμ, τις σταυροφορίες ή την djihad. Η ομιλία μπορεί να είναι πολεμοχαρής αλλά και ψευδής.

Ο Ιανός με το διπλό του πρόσωπο, είναι ίσως ο θεός που την αναπαριστά καλύτερα: άλλωστε δεν γνωρίζουμε ποτέ σε ποιο πρόσωπο απευθυνόμαστε. Από εκεί απορρέει και η φροϋδική ανακάλυψη, ως το τρίτο πρόσωπο της ομιλίας: όταν αυτό μιλάει υπάρχει μεταβίβαση παντού και πάντοτε αλλά όχι πάντα ελεγχόμενη. Η εμπειρική τεχνητή διαδικασία της αναλυτικής σχέσης επιτρέπει δια της ελεγχόμενης χρήσης της μεταβίβασης ή δια μέσου μιας διεργασίας επί της μεταβίβασης να ξεμπερδέψουμε τους κόμβους της ομιλίας μέσω της απλοποίησης της ή της εκκένωσης του νοήματος.

JEAN PIERRE DRAPIER

[1] Lacan J., Σεμινάριο XX, Encore, Εκδόσεις Ψυχογιός, σ. 246.

[2] Lacan J., « L’Étourdit », dans Autres écrits, Paris, 2001, Seuil, p. 487.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία στα Ελληνικά

FREUD Sigmund

  • Παρατηρήσεις για μια περίπτωση ψυχαναγκαστικής νεύρωσης (Ο Ράττενμαν), Στο: Τρία Ιστορικά Ασθενείας, Επίκουρος, 1995.
  • Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεμο και τον θάνατο: Η απογοήτευση από τον πόλεμο – Η σχέση μας με τον θάνατο – Γιατί πόλεμος;, Επίκουρος, 1998.
  • Η πολιτισμική σεξουαλική ηθική και η σύγχρονη νευρικότητα, Opportuna, 2013.
  • Ορμές και ορμικά πεπρωμένα, Στο: Μεταψυχολογικά κείμενα του 1915, Επίκουρος, 2005.
  • Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ, Επίκουρος, 1994.
  • Η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό, Πλέθρον, 2013 [ιδιαίτερα το κεφάλαιο 7].
  • Συμβολή στη συζήτηση για την αυτοκτονία, Στο: Το οικογενειακό μυθιστόρημα των νευρωτικών, Opportuna, 2014.
  • Πρόλογος στο βιβλίο Εγκαταλελειμμένη νεολαία του Αυγούστου Άϊχορν, Στο: Το οικογενειακό μυθιστόρημα των νευρωτικών, Opportuna, 2014.
  • Ο Ντοστογιέφσκι και η πατροκτονία, Πατάκης, 2014.
  • Σχετικά με την ψυχογένεση μιας περίπτωσης γυναικείας ομοφυλοφιλίας, Στο: Εκ των υστέρων, τεύχος 10, Εξάντας, 2003.
  • Το οικονομικό πρόβλημα του μαζοχισμού, Στο: Ναρκισσισμός, Μαζοχισμός, Φετιχισμός, Νίκας, 2012.
  • Χτυπούν ένα παιδί, Opportuna, 2016.
  • Πέραν της αρχής της ηδονής, Επίκουρος, 2001.
  • Το Εγώ και το Αυτό, Πλέθρον, 2008.
  • Ο άνδρας Μωυσής κα η μονοθεϊστική θρησκεία, Επίκουρος, 1997.

LACAN Jacques

Το Σεμινάριο
  • Βιβλίο ΧΙ, Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, Κέδρος, 1982 [ειδικότερα, το κεφάλαιο ΙΔ].
  • Βιβλίο XVII, Το αντίστροφο της ψυχανάλυσης, Ψυχογιός, 2014.
  • Βιβλίο ΧΧ, Ακόμη, Ψυχογιός, 2011.
Γραπτά
  • Το στάδιο του καθρέφτη, Έκδοση της EPFCL.
  • Η επιθετικότητα στην ψυχανάλυση, Έκδοση της EPFCL.
  • Περί ενός προκαταρκτικού ερωτήματος σε κάθε πιθανή θεραπευτική αγωγή της ψύχωσης, Έκδοση της EPFCL.
  • Λειτουργία και πεδίο της ομιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση, Εκκρεμές, 2005.
Άλλα κείμενα
  • Κίνητρα του παρανοϊκού εγκλήματος: το έγκλημα των αδελφών Παπέν, Στο: Τετράδια Ψυχιατρικής, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 1988.

Άλλα ψυχαναλυτικά κείμενα

  • Winnicott D., Φόβος κατάρρευσης, Άγρα, 2010.
  • Winnicott D., Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Καστανιώτης, 2010.

Φιλοσοφικά κείμενα

  • Althusser L., Το μέλλον διαρκεί πολύ – τα γεγονότα, Ο Πολίτης, 1992.
  • Arendt H., Περί βίας, Αλεξάνδρεια, 2000.
  • Arendt H., Ο Άϊχμαν στην Ιερουσαλήμ, Η κοινοτυπία του κακού, Θύρσος, 1995 & Νησίδες, 2009.
  • Arendt H., Η κρίση της κουλτούρας και άλλα κείμενα, Στάσει Εκπίπτοντες, 2012.
  • Benjamin W., Για μια κριτική της βίας, Ελευθεριακή Κουλτούρα, 2014.
  • Derrida J., Η γραφή και η διαφορά, Καστανιώτης, 2003.
  • Engels F., Ο ρόλος της βίας στην ιστορία, Δημιουργία, 1995.
  • Hagege C., Οι θρησκείες, ο λόγος και η βία, Εξάντας, 2018.
  • Heidegger M., Από μια συνομιλία για τη γλώσσα, Ρόπτρο, 1991.
  • Levinas E., Ηθική και άπειρο, Ίνδικτος, 2007.
  • Nietzsche F., Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, Πανοπτικόν, 2012.
  • Nietzsche F., Γενεαλογία της ηθικής, Πανοπτικόν, 2012.
  • Kojeve A., Η έννοια της αυθεντίας, Κουκκίδα, 2018.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία στα Γαλλικά

FREUD Sigmund

  • «Remarques sur un cas de névrose obsessionnelle (L’Homme aux rats)», 1909, Cinq Psychanalyses, Paris, PUF, 1975, p. 199-253.
  • «Actuelles sur la guerre et la mort» in Actuelles sur la guerre et la mort, et autres textes, 1915, Paris, PUF, Quadrige, 2012, p. 1-33.
  • «Nous et la mort», ibidem, p. 33-49.
  • «Pourquoi la guerre? Correspondance avec Einstein», 1933, ibidem, p. 56-75.
  • «Criminels par conscience de culpabilité», 1915, Œuvres complètes, Paris, PUF, 2002, tome XV, p. 38-40.
  • «Morale sexuelle civilisée et la nervosité moderne», 1908, La Vie sexuelle, Paris, PUF, p. 26-46.
  • «Pulsion et destin des pulsions», 1915, Métapsychologie, Gallimard, Idées, p. 11-44.
  • Psychologie des masses et analyse du moi, 1921, Paris, PUF, Quadrige, 2010, particulièrement chapitre VII (Identification), IX et X.
  • Le Malaise dans la culture, 1930, Paris, PUF, Quadrige, 2015 (Particulièrement chap. VII : surmoi).
  • «Contribution à la discussion sur le suicide», 1910, Résultats, Idées, Problèmes, tome 1, Paris, PUF, 1984, p. 131-132.
  • «Introduction à la psychanalyse des névroses de guerre» (1919), ibidem, p. 243.
  • «Ephémère destinée», 1915, ibidem, p. 233.
  • «Dostoïevski et le parricide», 1928, Résultats, Idées, Problèmes, tome 2, Paris, PUF, p. 162-180.
  • «Actions compulsionnelles et exercices religieux», 1907, in Névrose, Psychose et Perversions, Paris, PUF, 1973, p. 133-142.
  • «Sur la psychogénèse d’un cas d’homosexualité féminine», 1920, ibidem, p. 245-270.
  • «Le problème économique du masochisme», 1924, ibidem, p. 287-297.
  • «Un enfant est battu », 1919, ibidem, p. 219.
  • «Au-delà du principe de plaisir», 1920, Essais de psychanalyse, Paris, Payot, 1979, p. 7-82.
  • «Le moi et le ça», 1923, ibidem, p 177-234, 3e partie (moi, surmoi…) et 4e partie.
  • Naissance de la psychanalyse, Paris, PUF, 2009 : proton pseudos et autres textes sur le trauma
  • Les cinq psychanalyses, Paris, PUF, 1993
  • L’homme Moïse et la religion monothéiste, 1939, Paris, Gallimard.
  • L’avenir d’une illusion, PUF, Collection quadrige, 2013, Paris.

LACAN Jacques

  • De la psychose paranoïaque dans ses rapports avec la personnalité (1932), Paris, Seuil-Points, 1980, 2e partie le «cas Aimée» (passage à l’acte).
  • «Motifs du crime paranoïaque : le crime des « sœurs Papin», ibidem, 1933, p. 396.
Ecrits
  • «Au-delà du principe de réalité», p. 73-92.
  • «Le stade du miroir comme formateur de la fonction du Je», p. 93-100.
  • «L’agressivité en psychanalyse», p. 101-124.
  • «Introduction théorique aux fonctions de la psychanalyse en criminologie», p. 125-149.
  • «Propos sur la causalité psychique», p. 151-193
  • «Fonction et champ de la parole et du langage», p. 237-322.
  • «Introduction au commentaire de Jean Hyppolite sur la Verneinung de Freud», p. 369-380.
  • «La direction de la cure et les principes de son pouvoir», p. 585-645.
  • «Kant avec Sade», p. 765-790.
  • «Subversion du sujet et dialectique du désir», p. 808.
  • «Variantes de la cure-type», p. 323-362.
  • «D’une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», p. 531-583.
Autres écrits
  • «Prémisses à tout développement possible de la criminologie», p. 121.
  • «Introduction à l’édition en langue allemande des Écrits», p. 553-559.
  • «Radiophonie», question V, p. 431-440, p. 127.
  • «L’Étourdit», p. 449 (ou Scilicet 4).
  • «Télévision», question V, p. 529-534.
Conférences
Le Séminaire
  • Le Séminaire, livre I, Les Écrits techniques de Freud, Paris, Seuil, 1975, sur la notion d’acte et de parole, p. 126-127, 254, 264, 272, 289-294.
  • Le Séminaire, livre V, Les Formations de l’inconscient, Paris, Seuil, 1998: leçons XXVII (Agressivité chez l’obsessionnel), XVIII.
  • Le Séminaire, livre VII, L’Éthique de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1986: le problème de la sublimation dans les leçons VII, VIII, I, et le paradoxe de la jouissance dans les leçons XII, XIV, XV, XVI XVII et XVIII.
  • Le Séminaire, livre X, L’Angoisse, Paris, Seuil, 2004: leçons VIII, IX (passage à l’acte et acting out) et XXIII (chap 3).
  • Le Séminaire, livre XI, Les Quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1973: leçon XIV.
  • Le Séminaire, livre XVII, L’Envers de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1991 : leçons I, II (tyrannie du savoir), III, IV (4e partie), V (jouissance de la chatouille à la flambée d’essence), VII (impératif catégorique, p. 119-121), VIII (chap. 1 et 2, castration, meurtre du père).
  • Le Séminaire, livre XX, Encore, Paris, Seuil, 1975: leçons VIII, IX et X, XI (p. 110, 132-133 sur la haine).

Ouvrages collectifs de psychanalyse

 «Liaisons et déliaisons selon la clinique psychanalytique», Revue Champ lacanien, N° 19.

  • «Haine et violence: questions pour la psychanalyse?», Mensuel de l’EPFCL, no 104, p. 25-64.
  • «Traumatismes, cause et suites», Actes des journées de l’EPFCL, décembre 2004.
  • «Haine et violence: questions pour la psychanalyse?», Actes de la journée d’étude du pôle 5, Rodez, 2015.
  • Benslama F. (sous la direction de), L’Idéal et la cruauté – Subjectivité et politique de la radicalisation, éditions lignes, 2016.
  • Christien-Prouet C. (sous la direction de), Effraction de la pudeur : Quand la violence politique fait ravage, Toulouse, Érès, 2016.

 Autres références psychanalytiques (par auteur)

  • Aichorn A, Jeunesse à l’abandon, 1925, Toulouse, Privat, 1973.
  • Alexander F., Staub H., Le criminel et ses juges, 1928, Paris, Gallimard, 1938, Collection psychologie.
  • Askofaré S., Sauret M.-J., «Clinique de la violence. Recherche psychanalytique», Psychopathologie du travail, Cliniques Méditerranéennes, no 66, 2002, p. 241-260.
  • Aulagnier P. , La violence de l’interprétation, Du pictogramme à l’énoncé, Paris, PUF, 1986.
  • Benslama F., «Un furieux désir de sacrifice», Le Surmusulman, Paris, Seuil, 2016, ou Essais points, 2018.
  • Bergeret J., La violence fondamentale, Paris, Dunod, 1984.
  • Ferenczi S., «Réflexion sur le traumatisme», Psychanalyse IV et autres textes sur le traumatisme, Payot éd.
  • Hirigoyen M.-F., Le harcèlement moral: La violence perverse au quotidien, Ed. La Découverte, Paris, 1999.
  • Julien P. , L’étrange jouissance du prochain. Éthique et psychanalyse, Seuil, 1995.
  • Soler C. , «Lalangue, traumatique», dans Revue des Collèges de Clinique psychanalytique du Champ Lacanien n°7 – Trauma et fantasme, Mars 2008.
  • Winnicott D. W. 1975. «La crainte de l’effondrement», Nouvelle Revue de Psychanalyse, 11, Paris, puf.
  • Winnicott D. W. 1971. Jeu et réalité, Paris, Gallimard, 1975.

 Références Philosophiques

  • Adorno Th. W., Modèles critiques, Paris, Payot, 2003.
  • Althusser L., «L’avenir dure longtemps», Stock/IMEC, nouvelle édition.
  • Arendt H., «Eichmann à Jérusalem. Rapport sur la banalité du mal», Les Origines du totalitarisme, Paris, Quarto Gallimard, 2002, p. 1015-1305.
  • Arendt H., Du mensonge à la violence : Essais de politique contemporaine, 1969-72, Paris, Pocket, 2002.
  • Arendt H., La crise de la culture, Paris, Gallimard, 1972.
  • Benjamin W., « Critique de la violence », Œuvres I, Folio, p. 210-243
  • Blanchot M., L’Entretien infini, Gallimard, 1942
  • Derrida J., L’écriture et la différence, Paris, Le Seuil, 1967.
  • Engels F., Le Rôle de la violence dans l’histoire, (1887-1888), Paris, Éditions sociales, 1976.
  • Hagège C., Les religions, la parole et la violence, Paris, Odile Jacob, 2017.
  • Heidegger M., Acheminement vers la parole, Trad. de l’allemand par Jean Beaufret, Wolfgang Brokmeier et François Fédier, Collection Classiques de la Philosophie, Gallimard 1976.
  • Gracian B. : «Le précipice de la vie», Le Criticon, tome 1, Éditions Allia.
  • Le Goff J.-P. , La barbarie douce, Ed. La Découverte, Paris, 1999.
  • Levinas E., L’éthique et l’infini, Paris, Fayard, 1996.
  • Nietzsche F. W., Généalogie de la morale (1887), 2e dissertation (violence de la dette), Gallimard, 2006, Collection Folio plus philosophie.
  • Nietzsche F. W., Ainsi parlait Zarathoustra (1885), GF Flammarion, 1996.
  • Searles H., L’effort pour rendre l’autre fou, Gallimard, Paris, 1977.
  • Sibertin–Blanc G. (sous la direction de), Violences, anthropologie, politique, philosophie, Euro Philosophie Éditions, 2017, ou version téléchargeable.

Recommended Posts