Από το τραύμα στην φαντασίωση και τανάπαλιν

Εισηγήτρια: Ευαγγελία Κομματά

Το τραύμα συνώνυμο της φρουδικής ανακάλυψης, αλλά και όρος που κυριαρχεί στην σύγχρονη ψυχοπαθολογία, απέχει από το να συμπεριλαμβάνεται στις θεμελιώδεις έννοιες της ψυχανάλυσης.

Ωστόσο ο Λακάν δεν διστάζει να δηλώσει στην ομιλία του στο Μιλάνο το 1967 τα ακόλουθα: « Εκείνο που έχουμε να αναμένουμε [από την ανάλυση] είναι κάποιο πράγμα του οποίου η πρωταρχική επίπτωση χαρακτηρίστηκε ως τραυματική».¹

Η διαπίστωση αυτή, η οποία ανατέμνει την σχέση ανάμεσα στην «πραγματικότητα» και το «πραγματικό» του τραύματος, αν και μεταγενέστερη ακολουθεί τον Φρόυντ καθ’ όλη την διάρκεια της διδασκαλίας του, καθορίζοντας, ενίοτε, και τα στάδια από τα οποία διήλθε.

Έτσι, ενώ αρχικά αναζητάει (1885), την αιτιολογία των νευρώσεων σε παράγοντες κληρονομικότητας, λίγα χρόνια αργότερα, το 1892-93 τοποθετεί το τραύμα στο επίκεντρο της θεωρίας της απώθησης, και μάλιστα στο επίκεντρο της σχέσης ανάμεσα στο τραυματικό γεγονός και την αφύπνιση του ως ανάμνηση.

Στα πλαίσια αυτά ιδιαίτερα σημαντική χαρακτηρίζεται η αναφορά στο κείμενο: « Για τον ψυχικό μηχανισμό των υστερικών φαινομένων», γνωστό και ως «Προσωρινή ανακοίνωση» το οποίο συνυπογράφουν τόσο ο Φρόυντ όσο και ο Γιόζεφ Μπρόυερ.

Ιδιαίτερη είναι η έμφαση που αποδίδεται, εκατέρωθεν, στις υστερικές εκδηλώσεις οι οποίες αποδεικνύουν την παθογόνο αναλογία της κοινής υστερίας με την τραυματική νεύρωση . Στην τραυματική νεύρωση η αιτία δεν εστιάζεται στον σωματικό τραυματισμό αλλά στο ψυχικό τραύμα, το οποίο περιήλθε σε λήθη… και το οποίο επιστρέφει ως ανάμνηση μέσα από την λεκτική του εξωτερίκευση(βλ. σημαίνουσα αλυσίδα).

Υπ’ αυτή την έννοια η ανάμνηση ως μηχανισμός του ασυνειδήτου, συνιστά την αναπαραγωγή ενός ψυχικού τραύματος το οποίο όμως αποχτά την σημασία του εκ των υστέρων.

Στα πλαίσια αυτά τα κείμενα Μελέτες για την υστερία, Εισαγωγή στην ψυχανάλυση αλλά και το γράμμα υπ’ αριθμόν 52 που αποστέλλει ο Φρόυντ στον Fliess το 1896, αποτελούν, καθώς παγιώνουν, στην λεγόμενη neurotica, τόσο τις προηγούμενες όσο και στις νεώτερες θέσεις του Φρόυντ, όπως αυτές διαφαίνονται στον ορίζοντα, ορόσημο ως προς την προσέγγιση του τραύματος, αλλά και γενικότερα, ως προς την γένεση και την εξέλιξη της ψυχαναλυτικής θεωρίας.

Εν κατακλείδι θα μπορούσε να διατυπωθεί η υπόθεση ότι η neurotica συμπυκνώνει το τραύμα ως εκδήλωση ενός πραγματικού, ξεχωριστό από το σύμπτωμα, αφήνοντας να διαφανεί μια διαφοροποίηση στις θέσεις του Φρόυντ ενώ ανοίγει το δρόμο αν και πολύ αργότερα, για να τεθεί, εκ μέρους του Λακάν, το ερώτημα γύρω από την πραγματικότητα, δηλ. γύρω από την σχέση του τραύματος με το πραγματικό ή αλλιώς με την λεγόμενη ψυχική αιτιότητα.²

Ωστόσο η άρνηση εκ μέρους των υστερικών ασθενών του να συνδέσουν  την  πρωταρχική  σκηνή  σαγήνης  στην  οποία αναφέρονται, με τον πατέρα κι επομένως με το Οιδιπόδειο, τον οδηγεί όχι μόνο στο να εγκαταλείψει την neurotica αλλά και στο να επαναπροσδιορίσει την σχέση ανάμεσα στην αλήθεια και την fiction της ως φαντασιακή, καθώς πείθεται όλο και πιο πολύ ότι δεν υφίσταται ίχνος από την πραγματικότητα μέσα στο ασυνείδητο.

Έτσι η σύνδεση ανάμεσα στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα και τις τραυματικές εκδηλώσεις, που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε και τρ(α)υματικότητες, ως τον απόηχο των παιδικών απωθημένων φαντασιώσεων, συνιστά το υπόστρωμα μιας νέας θεωρίας του τραύματος. Η νέα αυτή θεωρία, όπως εκτίθεται στα Τρία Δοκίμια για την θεωρία της σεξουαλικότητας, συμβάλει, από την μια στην διατήρηση της nachtraglich, σε μια εκ των υστέρων δηλαδή σημασιοδότηση, και από την άλλη στην επανατοποθέτηση της φαντασίωσης ανάμεσα σε συμπτώματα και παιδικές αναπαραστάσεις.

Πιο συγκεκριμένα στο κείμενο του 1908 «Οι υστερικές φαντασιώσεις και η σχέση τους με την αμφι-σεξουαλικότητα» του παρέχεται η ευκαιρία να υποστηρίξει ότι ενώ η φαντασίωση εμπλέκεται στο σύμπτωμα, το τραύμα αποτελεί την σημαίνουσα συμπύκνωση της σχέσης του υποκειμένου με την σεξουαλικότητά του. Η σημασία που της αποδίδεται από το υποκείμενο, καθώς αυτή οργανώνεται στο επίπεδο του ασυνειδήτου, γύρω από ένα γεγονός, επί της ουσίας, αδιάφορο, καταλήγει στον γνωστό φρουδικό τύπο της φαντασίωσης : Ένα παιδί δέρνεται.

Είναι η εποχή όπου οι φρουδικοί κύκλοι φαίνεται να κατακλύζονται από την διαμάχη μεταξύ Φρόυντ και Γιούγκ η οποία είχε ως αφορμή την ανάλυση του Ανθρώπου με τους λύκους και δη την άποψη του Γιούγκ ότι η φαντασίωση δεν συνιστά παρά μια απλή παλινδρόμηση του σημαίνοντος.

Παρότι αυτό που αφήνεται να υπονοηθεί κατά την διάρκεια της διαμάχης αυτής, είναι ότι ο Φρόυντ επανέρχεται στην αρχική του άποψη περί τραύματος ως εκλυτικού παράγοντα της νεύρωσης, ωστόσο μέσα από την ερμηνεία του βασικού ονείρου του Ανθρώπου με τους λύκους, αναδύονται, σε συνδυασμό με τον μύθο του Οιδίποδα, οι βασικές συνισταμένες της θεωρίας του, της περιόδου αυτής, της δεκαετίας του ΄20 δηλ. το σεξουαλικό περιεχόμενο κάθε παιδικής ανάμνησης και το άγχος του ευνουχισμού.

Τα όνειρα άλλωστε όσων έχουν υποστεί τραυματισμούς κατά την διάρκεια του πολέμου επαναφέρουν τα ερωτήματα γύρω από το τραύμα θέτοντας μάλιστα υπό αμφισβήτηση την πάγια θέση του Φρόυντ ότι το όνειρο είναι η πραγματοποίηση μιας επιθυμίας.

Στα πλαίσια αυτά η έννοια της ενόρμησης του θανάτου αλλά και το άγχος του ευνουχισμού, όπως αυτά διατυπώνονται διαδοχικά στα κείμενα του Πέρα από την αρχή της ηδονής αλλά και Αναστολή, Σύμπτωμα και άγχος συνιστούν όχι μόνο την απάντηση στην ανωτέρω αμφισβήτηση, αλλά και την ολοκλήρωση της συμβολής του Φρόυντ στην επεξεργασία του ερωτήματος γύρω από το τραύμα τόσο στην σχέση του με την φαντασίωση όσο και στην σχέση του με την αναζήτηση ενός πραγματικού το οποίο επέχει θέση αντικειμένου υπό την μορφή της ψυχικής αιτιότητας

Το τραύμα επομένως θα μπορούσε να ειπωθεί ότι συνιστά μια φαντασίωση ή όπως έγραφε ο Φρόυντ στον Φερέντσι «Τα τραύματα θα πρέπει να τα συνάγουμε» ή καλύτερα όπως υπογράμμιζε ο Λακάν στα Γραπτά του «το τραύμα θα πρέπει να το προσεγγίσουμε σαν τον πυρήνα ενός χρόνου [του οποίου η αρχή βρίσκεται] στην ανάποδη.»³

Ή όπως δηλώνει όσον αφορά  τον Άνθρωπο με τους λύκους: «Ποτέ δεν θα κατορθώσουμε να ενσωματώσουμε την ανάμνηση στην ιστορία της»⁴

Υπό την έννοια αυτή η αναζήτηση από τον Φρόυντ της πρωταρχικής τραυματικής σκηνής και η επιμονή του στην σημασία που θα έπρεπε να της αποδοθεί , και ειδικά στις περιπτώσεις των υστερικών υποκειμένων, οδήγησε όχι μόνο σ’ ένα αδιέξοδο ως προς το αίτιο της επιθυμία τους αλλά και σε μια καθήλωση στο επίπεδο των ταυτίσεων αλλά και της σχέσης τους με το αντικείμενο μέσα στην φαντασίωση.⁵

Ήταν η αναζήτηση ίσως μιας ορισμένης ψυχικής αιτιότητας η οποία διαπερνούσε ολόκληρο το φρουδικό έργο που οδήγησε τον Λακάν, υπογραμμίζοντας την εμπλοκή της φαντασίωσης μέσα στο τραύμα, να υποστηρίξει ότι : «Είναι μόνο ως παρουσία του φρουδικού ασυνειδήτου που συλλαμβάνουμε το αίτιο σ’ αυτό το επίπεδο[…] το οποίο είναι ακριβώς εκείνο, όπου αυτό αποκτά την υπόστασή του: την αναδρομικότητα του σημαίνοντος σε σχέση με την αποτελεσματικότητά του.».⁶

Ή όπως τονίζει στο Σεμινάριό του « Από έναν Άλλο στον άλλο» ως προς το τραύμα: «Θα αρκούσε ίσως να αντιληφθούμε ότι το συγκεκριμένο σημείο το οποίο θεωρείται πρωταρχικό, καθώς διαπερνάται από την ανάμνηση, είναι ένα σημείο το οποίο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο παρήχθη αναδρομικά από το άθροισμα των ερμηνειών»⁷

Εν ολίγοις αυτό που από τον Φρόυντ μέχρι τον Λακάν θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε τραύμα είναι εκείνο που, μέσα από την κυκλική άρθρωση του αίτιου με το σημαίνον, συνιστά το όριο της συνάντησης της σημασίας με το πραγματικό.

¹ J. Lacan, conférence à MILAN in En Italie Lacan, Editions La Salamandra.

2 J. Lacan, Propos sur la causalité psychique, in Ecrits p.151-193, Editions Seuil, Paris.

³ J. Lacan in Ecrits p. 838, Editions Seuil, Paris.

⁴ Idem p.311.

⁵ Idem p. 597

⁶ Idem p. 829.

⁷ J. Lacan, Le Séminaire livre XVI, D’ un Autre à l’ autre, Editions Seuil, Paris

Ημερομηνίες: 19/10, 16/11, 07/12/2024 & 11/01, 08/02, 08/03, 05/04, 03/05/2025

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γιόζεφ Μπρόυερ, Σ. Φρόυντ, Μελέτες για την υστερία, Εκδόσεις Επίκουρος.

Σ. Φρόυντ, Εισαγωγή στην ψυχανάλυση, εκδόσεις Γκοβόστη. Σ. Φρόυντ, Πέραν της αρχής της ηδονής, Εκδόσεις ΝΙΚΑΣ

Σ. Φρόυντ, Αναστολή, Σύμπτωμα και άγχος, Εκδόσεις Μεταίχμιο. Σ. Φρόυντ, Πέντε ιστορικά ασθενείας, Εκδόσεις Επίκουρος.

Σ. Φρόυντ, Νέα σειρά παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, Εκδόσεις Επίκουρος.

Σ. Φρόυντ, Τρείς μελέτες για την θεωρία της σεξουαλικότητας, Εκδόσεις Επίκουρος.

Σ. Φρόυντ, Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεμο και τον θάνατο, Εκδόσεις ΝΙΚΑ.

Σ. Φρόυντ, Χτυπούν ένα παιδί, Δοκίμια για τα πεπρωμένα των ενορμήσεων, Εκδόσεις Πλέθρον.

Σ. Φρόυντ, Δέρνουν ένα παιδί, Εκδόσεις Principia.

Σ. Φρόυντ- Α. Αινστάιν- Μ. Γκάντι- Λ. Τολστόι, έργο συλλογικό: Γράμμα στον άνθρωπο, Γιατί ο πόλεμος;, Εκδόσεις Αρχέτυπο.

Σ. Φρόυντ, Ερμηνεία των ονείρων, Εκδόσεις Επίκουρος.

Σ. Φρόυντ, Μελέτες για την ψυχανάλυση. Εκδόσεις Επίκουρος.

Όττο Ράνκ, Το τραύμα της γέννησης και η σημασία του για την ψυχανάλυση, Εκδόσεις Τροπή.

Πάνος Αλούπης, Σ. Φρόυντ-Σ. Φερέντσι, Ψυχανάλυση, τεύχος 139.

Γ. Σταθόπουλος, Σαντόρ Φερέντσι, Άτακτο παιδί, εφευρέτης ενήλικος, θεωρητική συνεισφορά, τεχνικοί πειραματισμοί και ιστορικά λάθη, Εκδόσεις Άγρα.

Sigmund Freud, Sandor Ferenczi, Correspondance 1914-19 Idem, 1920-33.

J. Lacan, «De la psychanalyse dans ses rapports avec la réalité», Scilicet 1, SEUIL.

J. Lacan, « Discours à l EFP» Scilicet 2-3, Seuil.

J. Lacan, Autres Ecrits, Edition Seuil, Paris.

J. Lacan, Ecrits, Editions Seuil, Paris.

J. Lacan, le Séminaire livre XI, Editions Seuil, Paris.

J .Lacan, D’ un Autre à l’ autre, le Séminaire livre XVI, Editions, Seuil Paris.

J. Lacan, La logique du fantasme, le Séminaire livre XIV, Editions Seuil Paris.

J. Lacan, En Italie Lacan, Editions La Salamandra.

Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο, 11^ο βιβλίο, Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, Εκδόσεις Κέδρος.

Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο, 10^ο βιβλίο, Το Άγχος, εκδόσεις, Εκκρεμές.

Ζ. Λακάν, Το Σεμινάριο, 3^ο βιβλίο, Οι ψυχώσεις, Εκδόσεις Ψυχογιός.