Η διαφορική κλινική των φύλων

Η διαφορική κλινική των φύλων
Πρόγραμμα Κλινικών Εκπαιδεύσεων ακαδημαϊκού έτους 2017-2018

Μετάφραση κειμένου: Ευαγγελία Κομματά

Επιμέλεια κειμένου και βιβλιογραφικών αναφορών: Διονύσης Μπράτης

---

Μια αναγκαία επεξήγηση

Το κείμενο του Patrice Pajot που ακολουθεί συνιστά ένα είδος προοιμίου πάνω στην θεματική των Κλινικών Εκπαιδεύσεων της IF – EPFCL για την νέα ακαδημαϊκή χρονιά  2017 – 2018, γύρω από την οποία θα δομηθεί  το αντίστοιχο Πρόγραμμα Κλινικών Εκπαιδεύσεων του Φόρουμ της Αθήνας.

Η κ. Ευαγγελία Κομματά ανέλαβε την απόδοσή του στην ελληνική γλώσσα και, παράλληλα, πρότεινε τη σύνταξη ενός βιβλιογραφικού καταλόγου της σχετικής, μεταφρασμένης στη γλώσσα μας, ψυχαναλυτικής γραμματείας – που ευχαρίστως ανέλαβα – με την προσδοκία ότι το αποτέλεσμα θα διευκολύνει τους συμμετέχοντες (εισηγητές και ακροατές) του Προγράμματος Κλινικών Εκπαιδεύσεων.

Ο βιβλιογραφικός κατάλογος που διαμορφώθηκε περιλαμβάνει, καταρχήν, τη λίστα των προτεινόμενων από την IF – EPFCL κειμένων (όλα στη γαλλική γλώσσα). Ακολουθεί μια λίστα με όσα από τα κείμενα αυτά έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί στα ελληνικά. Τέλος, συμπληρωματικά, θα βρείτε μια ακόμη λίστα προτεινόμενων κειμένων, που δεν περιλαμβάνονται στη λίστα της IF – EPFCL, που, ωστόσο, εκτιμώ ότι μπορούν να συμβάλουν στη φετινή μας θεματική. Πρόκειται είτε για ξενόγλωσσα κείμενα που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά είτε για πρωτότυπα, γραμμένα στη γλώσσα μας, κείμενα.

Θα ήθελα από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω την κ. Κομματά για την μεταφραστική πρωτοβουλία που ανέλαβε καθώς και τον συνάδελφο στο Φόρουμ της Αθήνας και φίλο Γιώργο Γιακουμάκη, που με βοήθησε με τις προτάσεις του στην ολοκλήρωση της πρόσθετης βιβλιογραφίας και, φυσικά, να ευχηθώ σε όλους μας μια δημιουργική ακαδημαϊκή χρονιά.

Διονύσης Μπράτης
Υπεύθυνος Προγράμματος Κλινικών Εκπαιδεύσεων
Φόρουμ της Αθήνας, IF – EPFCL

---

Η ανατροπή της Φροϋδικής ανακάλυψης συνίσταται στην διαφοροποίηση της σεξουαλικής ενόρμησης από κάθε φυσική ή βιολογική αιτιοκρατία. Το γεγονός ότι κατοικούμαστε από την γλώσσα, μας εξαναγκάζει να συλλάβουμε  τον φαλλό ως μια συμβολική λειτουργία τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες.

Ο συμβολικός νόμος του φαλλού εισάγει την απώλεια της απόλαυσης, την οποία ο Λακάν αποκαλεί ευνουχισμό. Η λογική νοηματοδότηση του ευνουχισμού εστιάζεται στο σφάλμα το οποίο διαπράττει η γλώσσα, η οποία περιορίζει την σεξουαλική διπολικότητα  άνδρας- γυναίκα στο έχω ή δεν έχω τον φαλλό.

Το λογικό σφάλμα της γλώσσας, σε ό,τι αφορά το πραγματικό του φύλου, συνίσταται στην ονοματοθεσία της  διαφοράς αυτής  από το ίδιο το σημαίνον, το  μόνο συντονισμένο με την απόλαυση. Η απόλαυση του όντος, που μιλάει, είναι απόλαυση φαλλική.

Ο Λακάν εισήγαγε ένα από τα πιο ριζοσπαστικά αξιώματα το οποίο μας υποχρεώνει να επανατοποθετηθούμε τόσο σε σχέση με τις φεμινιστικές  σπουδές όσο και σε σχέση  με το γένος: την γυναίκα ως μη όλη.

Με τους τύπους της εμφυλοποίησης, που αναπτύσσει ο Λακάν επινοεί μια λογική η οποία, υπερβαίνοντας την βιολογική ταύτιση, αναφέρεται σε όλα εκείνα τα όντα τα οποία έχουν ή δεν έχουν εγκαθιδρυθεί από τον φαλλό. Η σχέση του υποκειμένου με την σεξουαλικότητα περνάει μέσα από τον λόγο. Το φύλο δεν συνάδει με την βιολογική του υπόσταση αλλά με την θέση που καθορίζεται από αυτόν. Η εξέλιξη της εμφυλοποίησης  δεν προκύπτει από την βιολογία, ούτε από τις πολιτιστικές κατακτήσεις αλλά  από την λογική της γλώσσας.

Η γυναικεία πλευρά, σύμφωνα με την λογική της εμφυλοποίησης,  δεν είναι συμπληρωματική της αρσενικής, ούτε μια απόλαυση συμπληρωματική της  φαλλικής, αλλά υπεραναπληρωματική και ενδεχόμενη. Είναι η λογική του Μη όλου/Το Όλον δεν υποτάσσεται στον νόμο του φαλλού.

Το εν λόγω σημείο έχει επηρεάσει τόσο το πεδίο μελέτης, όσο και εκείνο της διδασκαλίας ή της θεωρίας η οποία στηρίζεται στις καθολικές προτάσεις. Είναι ένας από τους λόγους για τον οποίο ο Λακάν υποστήριξε ότι η Γυναίκα δεν υπάρχει ως καθολική πρόταση.

Ο Λακάν υπήρξε ο πρώτος ο οποίος επεχείρησε να σκιαγραφήσει το περίγραμμα μιας διαφοράς η οποία να μην είναι ούτε φαντασιακή αλλά ούτε και φυσιολογική[1], εκλαμβάνοντας το αρσενικό και το θηλυκό ως δυο μορφές της ανικανότητας του υποκειμένου να οικειοποιηθεί μια ταυτότητα κατά τρόπο απόλυτο.

Τα προβλήματα που απορρέουν από το θέμα των ταυτοτήτων εμπεριέχουν παραδοξότητες γι’ αυτό, άλλωστε, τείνουν να περιορίζονται σε ευρύτερες βιολογικές ισοδυναμίες όπως φύλο/γένος (κοινωνικό γένος).

Αν υιοθετήσουμε την θέση του Λακάν, ένα υποκείμενο μπορεί να ενταχθεί από την γυναικεία πλευρά, ανεξάρτητα από το εάν, ανατομικά, είναι άνδρας ή γυναίκα, πράγμα το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει, εν δυνάμει, σε μία διαδικασία αποποίησης της ταύτισης ή ακόμα και αποποίησης του φαλλού. Οι συνέπειες αυτής της διαδικασίας είναι  ιδιαίτερα σημαντικές τόσο πολιτικά όσο και ιδεολογικά.

Θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε την άποψη του Λακάν κατά τρόπο ετεροκεντρικό: το υποκείμενο έρχεται αντιμέτωπο με την σεξουαλική διαφορά (η οποία ούτε είναι της τάξεως της ουσίας ούτε της τάξεως μιας υπερβατικής πραγματικότητας). Στην πραγματικότητα πρόκειται για κενές θέσεις, όπως αρσενικό-θηλυκό, που το υποκείμενο συναντάει στο περιβάλλον του, αλλά δεν υφίσταται καμιά γνώση η οποία να του επιτρέπει να τοποθετηθεί έναντι αυτής της διαφοράς. Η αδυνατότητα αυτή, η άνευ δυνατής λύσης εντός του ασυνειδήτου, δηλώνει ότι δεν υπάρχει γνώση ως προς το φύλο αλλά και ούτε και έμφυλη σχέση. Αυτό που αποκαλούμε ομοφυλοφιλία ή ετεροφυλοφιλία αντιστοιχεί σε εν δυνάμει φαντασιακές θέσεις (μεταξύ των άλλων) οι οποίες επιτρέπουν στο υποκείμενο να έρθει αντιμέτωπο με το κενό νοήματος που ενυπάρχει στο πραγματικό.

Αυτό που ο Λακάν εισάγει μέσα από την ριζική έλλειψη συνάντησης ανάμεσα στο λόγο και την σεξουαλικότητα εκτείνεται πέραν της πολιτιστικής διαπαιδαγώγησης, της κοινωνικής καταπίεσης ή της εκπαίδευσης.

Η λακανική τοπολογία έρχεται σε ρήξη με την φαντασιακή διπολικότητα. Η ανατρεπτική ικανότητά της συνίσταται ακριβώς στην δυνατότητα θεωρητικοποίησης της σεξουαλικότητας, αλλά με όρους απόλαυσης.

Ο Λακάν χαρακτηρίζει το Εγώ ως παρεπόμενο του φαντασιακού, το υποκείμενο ως παρεπόμενο της τάξεως του συμβολικού, και την σεξουαλικότητα ως παρεπόμενο του πραγματικού. Τα τρία αυτά πεδία I.S.R (Φ.Σ.Π) οφείλουν να συνυπάρχουν σε μια σχέση αλληλεξάρτησης και κατά τρόπο ώστε κανένα από αυτά να μην μπορεί να γίνει αντιληπτό χωρίς τα άλλα δύο.

Διαχωρίζοντας την σεξουαλική επιθυμία από την απόλαυση της γενετήσιας προστακτικής, ο Λακάν αποδεσμεύει την επιθυμία τόσο από την φυσική της υπόσταση όσο και από εκείνη η οποία συνδέεται με την ετεροφυλία. Το αντικείμενο α αναπαριστά κατά τον Λακάν αυτό που αποχαλινώνει την επιθυμία. Όλα τα αντικείμενα έχουν μια ορισμένη σχέση με τον αποχωρισμό. Το εν λόγω αντικείμενο, όμως διαφεύγει [της εν λόγω σχέσης][2] και μάλιστα μέχρι του σημείου εκείνου όπου δεν δύναται να αναπαρασταθεί, όντας το ίδιο ένα υπόλοιπο μη συμβολοποιήσιμο. Υπ’  αυτή την έννοια το αντικείμενο α είναι συνδεδεμένο με το πεδίο του πραγματικού και επομένως της απόλαυσης, διότι είναι αδύνατον να συμβολοποιηθεί.

Η σπουδαιότητα την οποία προσδίδει ο Λακάν στο αντικείμενο α μας υπενθυμίζει ότι υπάρχουν μορφές σεξουαλικής ευχαρίστησης οι οποίες δεν εμπλέκουν τα γενετήσια όργανα. Το αντικείμενο α μέσω της πολλαπλότητάς του αλλά και του διαχωρισμού του από την γενετήσια ορμή δεν επιτρέπει την εγκαθίδρυση κανενός τύπου σεξουαλικής ομαλότητας. Η εν λόγω  έλλειψη πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες της επιθυμίας.

Ένας ριζικός διαχωρισμός υφίσταται ανάμεσα στο σώμα και το υποκείμενο, ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο. Η ψυχανάλυση δεν τοποθετείται εντός της αντίθεσης που εισάγουν ορισμένοι «ανάμεσα στα έμφυλα σώματα και τα γένη τα οποία έχουν συγκροτηθεί σύμφωνα με τα κοινωνικά και τα πολιτιστικά πρότυπα» αλλά τοποθετείται στο  γεγονός ότι υφίσταται ένα ον θνητό και ομιλούν, κάτι που έχει επιπτώσεις πάνω στο έμφυλο σώμα.

Η ψυχανάλυση δεν επιζητεί να καθορίσει το πλεόνασμα της απόλαυσης αλλά να το καταστήσει πιο διαυγές. Σύμφωνα με την Κολέτ Σολέρ, η ψυχαναλυτική πρακτική αποσκοπεί στον διαχωρισμό του υποκειμένου από την δυστοκία που προκύπτει από τα αιτήματα που  επιβάλει ο κυρίαρχος λόγος, και μάλιστα μέχρι εκεί όπου θα παραχθεί μια απόλυτη συνθήκη του τύπου «το αυτό και τίποτα άλλο». Το αντικείμενο δεν έχει ισοδύναμο, δεν μπορεί να υπαχθεί σε καμία συλλογικότητα, δεδομένου ότι δεν έχει αξία για κανέναν άλλο [έξω από το ίδιο το υποκείμενο][3]. Ο ψυχαναλυτής, υπό την έννοια εκείνου που έχει αναλυθεί, είναι κάποιος ο οποίος ξεκινώντας από το συγκεκριμένο αυτό σημείο, αλλά έχοντας και επίγνωση της θέσης του, είναι έτοιμος να επωμισθεί το αδύνατον της καθολικότητας. Με αφετηρία αυτή την παραδοχή, που συνιστά το σημείο όπου συντελείται ο αποχωρισμός του από τις επιταγές του τρέχοντος λόγου, ο ψυχαναλυτής δεν είναι κάποιος που ωθείται στο περιθώριο εξαιτίας αυτής της θέσης, αλλά συνιστά ο ίδιος το αίτιο του εν λόγω αποχωρισμού[4].

Αντιλαμβανόμαστε μέσω αυτών των διακηρύξεων ότι μπορούμε να σκεφτούμε τις πολιτικές επιπτώσεις με άλλο τρόπο. Η ψυχανάλυση εκτός από ένα σύστημα σκέψης, αποτελεί επίσης μια κλινική, μια πρακτική, επινόηση μιας πράξης της οποίας η ιδιαιτερότητα συνίσταται στο ότι εγγράφεται σε μια σκηνή μεταβιβαστικού χαρακτήρα.

Πρακτική ιδιωτική αναλυτή –αναλυόμενου: κρυφή διήγηση των πρακτικών και των σημαινόμενών τους.

PATRICE PAJOT

[1] Με την έννοια της Φυσιολογίας του σώματος [ΣτΕ]

[2] Προσθήκη της Μεταφράστριας

[3] Ομοίως

[4]Incidence a politicards del psicoanalista, Caracas, 1993

---

Προτεινόμενη βασική ξενόγλωσση βιβλιογραφία, μεταφρασμένη στα Ελληνικά

FREUD Sigmund

[αρκετά φροϋδικά κείμενα έχουν τύχει πολλαπλών μεταφράσεων και εκδόσεων, όχι πάντα ευτυχούς αποτελέσματος˙ όπου υπάρχουν περισσότερες της μιας μετάφρασης/έκδοσης, παρατίθενται]

• Μελέτες για την υστερία (σε συν. με τον J. Breuer), μετάφραση Λ. Αναγνώστου, Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα, 2002.
• Τρεις μελέτες για την θεωρία της σεξουαλικότητας, μετάφραση Λ. Αναγνώστου, Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα, 1991.

Ακόμη:

• • Εκδόσεις Printa, μετάφραση Β. Νικολούδη, Αθήνα, 2008
  • Εκδόσεις Πλέθρον, μετάφραση Β. Πατσογιάννη, Αθήνα, 2014
  • Εκδόσεις Νίκας, μετάφραση Ν. Μυλωνά, Αθήνα, 2013

• Για έναν ιδιαίτερο τύπο της εκλογής του ερωτικού αντικειμένου από τον άνδρα,
• Για την γενικότερη ταπείνωση της σεξουαλικής ζωής,
• Το ταμπού της παρθενίας, Στο [και τα τρία]: Ψυχολογία της ερωτικής ζωής, μετάφραση Γ. Βαμβαλής, Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα, 1974

Ακόμη:

• • Εκδόσεις Principia, μετάφραση Π. Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2017

• Εισαγωγή στο ναρκισσισμό,
• Το οικονομικό πρόβλημα του μαζοχισμού,
• Ο φετιχισμός, Στο [και τα τρία]: Ναρκισσισμός, Μαζοχισμός, Φετιχισμός, μετάφραση Λ. Αναγνώστου, Εκδόσεις Επίκουρος, 1991

Ακόμη:

• • Εκδόσεις Νίκας, μετάφραση Ν. Μυλωνά, Αθήνα, 2012
  • Εκδόσεις Principia, μετάφραση Ν. Χρηστίδης, Αθήνα, 2012

• Ορισμένοι νευρωτικοί μηχανισμοί στη ζήλεια, στην παράνοια και την ομοφυλοφιλία, Στο: Κείμενα για την παράνοια και τις ψυχώσεις, μετάφραση Π. Παπαδόπουλος, Εκδόσεις Principia, Αθήνα, 2016
• Ενορμήσεις και ορμικά πεπρωμένα, μετάφραση Ν. Μυλωνά, Εκδόσεις Νίκας, Αθήνα, 2017

Ακόμη:

• • Στο: Μεταψυχολογικά κείμενα του 1915, μετάφραση Λ. Αναγνώστου Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα, 2005

• Η γυναικεία σεξουαλικότητα, μετάφραση Ν. Χρηστίδης, Εκδόσεις Principia, Αθήνα, 2016
• Η θηλυκότητα, Στο: Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, μετάφραση Κ. Τρικεριώτη, Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα, 1977.
• Η παιδική γενετήσια οργάνωση, Στο: Περιοδικό Fort – Da, τεύχος Α΄, μετάφραση Β. Σκολίδης, σ. 9-12, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, 2011.
• Σχετικά με την ψυχογένεση μιας περίπτωσης γυναικείας ομοφυλοφιλίας, Στο: Περιοδικό Εκ των υστέρων, τεύχος 10, μετάφραση Τ. Δασκαρόλη, σ. 9-33, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, 2003.

LACAN Jacques

Γραπτά

• Περί ενός προκαταρκτικού ερωτήματος σε κάθε πιθανή θεραπευτική αγωγή της ψύχωσης, μετάφραση Α. Πόρου, Δ. Βάγιας, Χ. Ιωακειμίδης, Εσωτερική Έκδοση της Σχολής Ψυχανάλυσης των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου.
• Η σημασία του φαλλού, μετάφραση Κ. Κουκουλάκη, Ν. Ζορμπάς, Εσωτερική Έκδοση της Σχολής Ψυχανάλυσης των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου.
• Κατευθυντήριες γραμμές ενόψει ενός συνεδρίου για τη γυναικεία σεξουαλικότητα, μετάφραση Κ. Κουκουλάκη, Ν. Ζορμπάς, Εσωτερική Έκδοση της Σχολής Ψυχανάλυσης των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου.

Το Σεμινάριο

• Βιβλίο ΙΙΙ, Οι ψυχώσεις, μετάφραση Β. Σκολίδης, Ρ. Χριστοπούλου, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, 2013.
• Βιβλίο ΧΙ, Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, μετάφραση Α. Σκαρπαλέζου, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 1982 [εξαντλημένο].
• Βιβλίο ΧΧ, Ακόμη, μετάφραση Β. Σκολίδης, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, 2013

Άλλες αναφορές

Σολέρ Κολέτ

• Η κατάρα του φύλου, μετάφραση Κ. Κουκουλάκη, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2015.
• Τι έλεγε ο Λακάν για τις γυναίκες, μετάφραση Μ. Πανταζάρα, Εκδόσεις Ερατώ, Αθήνα, 2015.

Λογοτεχνικές αναφορές

• Duras M, Η αρρώστια του θανάτου, μετάφραση Κ. Μαλαμάτη, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, 1984 [εξαντλημένο].

Πρόσθετη προτεινόμενη βιβλιογραφία

Επιστημονικά κείμενα

• Καρτέλ, περιοδικό ψυχανάλυσης, τεύχος 2, Οι γυναίκες και η απόλαυση, Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2011.
• Drapier Jean Pierre, Ο ψυχαναλυτής και ο ψυχίατρος, Κλινικές επιπτώσεις, μετάφραση Ε. Κομματά, Στο: Ψυχανάλυση και Ψυχιατρική, Μια διαρκής παρεξήγηση, Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2012.
• Silvestre Michel, Η λακανική δομή της ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης, μετάφραση Κ. Κουκουλάκη, Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2011.
• Jones Ernest, Μίσος και πρωκτικός ερωτισμός στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση, μετάφραση Δ. Μπράτης, Εσωτερική Έκδοση του Φόρουμ της Αθήνας, 2012.
• Andre Serge, Τι θέλει μια γυναίκα; Μια ψυχαναλυτική ματιά στη θηλυκότητα, μετάφραση Δ. Ανδροπούλου, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2010.
• Assoun Paul-Laurent, Ο Φρόυντ και η γυναίκα, μετάφραση Δ. Σεραφείδου, Εκδόσεις Ροές, Αθήνα, 2008.
• Foucault Michel, Ιστορία της σεξουαλικότητας, Α΄ Τόμος, Η βούληση για γνώση, μετάφραση Τ. Μπέτζελος, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2011.
• Foucault Michel, Ιστορία της σεξουαλικότητας, Β΄ Τόμος, Η χρήση των ηδονών, μετάφραση Τ. Μπέτζελος, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2013.
• Foucault Michel, Ιστορία της σεξουαλικότητας, Γ΄ Τόμος, Η επιμέλεια εαυτού, μετάφραση Β. Πατσογιάννης, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2013.
• Andreas – Lou Salome, Η ανθρώπινη φύση της γυναίκας, μετάφραση Α. Βέλιος, Εκδόσεις Ροές, Αθήνα, 2010.

Λογοτεχνικά κείμενα

Villon Francois, Μπαλλάντες, μετάφραση Μ. Υψηλάντη, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα, 2010.

• Συλλογικό, Τρουβαδούροι, Οι Προβηγγιανοί ποιητές και τραγουδιστές του μεσαίωνα, μετάφραση Σ. Σκιαδαρέσης, Εκδόσεις Γαβρηιλίδης, Αθήνα, 1999.
• Eugenides Jeffrey, Middlesex, μετάφραση Α. Παπασταύρου, Εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα, 2014.

Προτεινόμενη βασική βιβλιογραφία στα Γαλλικά

FREUD Sigmund

• Freud S. et Breuer J., Études sur l’hystérie (1895), Paris, PUF, 1956.
• Trois essais sur la théorie sexuelle (1905), Paris, PUF, 2010.
• «Les théories sexuelles infantiles» (1908), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969.
• «Un type particulier de choix d’objet chez l’homme» (1910), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 47-55.
• «Sur le plus général des rabaissements de la vie amoureuse» (1912), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 55-65.
• «Le tabou de la virginité» (1918), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 66-80.
• «Pour introduire le narcissisme» (1914), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 81-105.
• «L’organisation génitale infantile» (1923), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 113-116.
• «La disparition du complexe d’OEdipe» (1923), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 117-122.
• «Quelques conséquences psychiques de la différence anatomique entre les sexes» (1925), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 123-132.
• «Le fétichisme» (1927), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 133-138.
• «Sur la sexualité féminine» (1931), La vie sexuelle, Paris, PUF, 1969, p. 139-155.
• «Psychogenèse d’un cas d’homosexualité féminine» (1920), Névrose, psychose et perversion,
• Paris, PUF, 1973, p. 245-270.
• «Sur quelques mécanismes névrotiques dans la jalousie, la paranoïa et l’homosexualité» (1922), Névrose, psychose et perversion, Paris, PUF, 1973, p. 271-281.
• «Le problème économique du masochisme» (1924), Névrose, psychose et perversion, Paris, PUF, 1973, p. 287-297.
• «Pulsions et destins des pulsions», (1915), dans Métapsychologie, Paris, Gallimard, coll. «Idées», 1968.
• «Conférence sur la féminité», dans Nouvelles conférences sur la psychanalyse, Paris, Gallimard, 1984.

LACAN Jacques

Ecrits

• «D’une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», Écrits, Paris, Seuil, 1966, pp. 531-583.
• «Remarques sur le rapport de Daniel Lagache», Écrits, Paris, Seuil, 1966, pp. 647-684.
• «La signification du phallus», Écrits, Paris, Seuil, 1966, p. 685-695.
• «Propos directifs pour un Congrès sur la sexualité féminine», Écrits, Paris, Seuil, 1966, pp. 725-736.
• «Jeunesse de Gide», Écrits, Paris, Seuil, 1966, pp. 739-764.
• «La science et la vérité», Écrits, Paris, Seuil, 1966, pp. 855-877.

Autres écrits

• «Présentation des Mémoires d’un nevropathe», Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 213-217.
• «Allocutions sur les psychoses de l’enfant», Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 361-371.
• «Radiophonie», Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 403-447.
• «L’étourdit», Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 449-495.
• «Télévision», Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 509-545.
• «Préface à L’Éveil du printemps», Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 561-563.
• «Joyce le symptôme», Autres écrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 565-570.

Autres textes

• «Conférence de Genève sur le symptôme», inédit.

 Le Séminaire

•  Le Séminaire, livre III, Les psychoses, Paris, Seuil, 1981.
• Le Séminaire, livre IV, La relation d’objet, Paris, Seuil, 1994.
• Le Séminaire, livre V, Les formations de l’inconscient, Paris, Seuil, 1998.
• Le Séminaire, livre VIII, Le transfert, Paris, Seuil, 1991.
• Le Séminaire, livre X, L’angoisse, Paris, Seuil, 2004.
• Le Séminaire, livre XI, Les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1973.
• Le Séminaire, livre XVIII, D’un discours qui ne serait pas du semblant, Paris, Seuil, 2007
• Le Séminaire, livre XIX, …ou pire, Paris Seuil, 2011.
• Le Séminaire, livre XX, Encore, Paris, Seuil, 1975.
• Le Séminaire, « Les non-dupes errent », 1973-1974, inédit.
• Le Séminaire, « RSI », 1974-1975, inédit.
• Le Séminaire, « L’insu que sait de l’une bévue s’aile à mourre », 1976-1977, inédit.
• Le Séminaire, « Le moment de conclure », 1977-1978, inédit.
• Le Séminaire, « La topologie et le temps », 1978-1979, inédit.

Autres références

• Bousseyroux Nicole, Réel de femmes – Essai de psychanalyse, Paris, Stilus, 2017.
• Izcovich Anita, La femme, la lettre et l’image – Essai de psychanalyse, Paris, Stilus, 2016.
• Soler C., «La malédiction sur le sexe», cours 1996-1997, Université de Paris VIII, Département de psychanalyse, Section Clinique.
• Soler C., Ce que Lacan disait des femmes, Paris, Champ Lacanien, 2003.
• Menès M., La névrose infantile, un trauma bénéfique ?, Paris, Ed. du Champ lacanien, 2006.
• Menès M., L’enfant et le savoir, Paris, Seuil, 2012.
• Pellion F., «Enfant vs analysant?», Mensuel 101, EPFCL-France.
• Schreber D. P., Mémoires d’un névropathe, Paris, Seuil, 1975.
• Clinique de la vie amoureuse – Actes des journées nationales de l’EPFCL, juillet 2003.
• «Le choix du sexe», Revue de psychanalyse Champ Lacanien, N°17, juin 2015.

Références dans la littérature

• Allais A., Un drame bien parisien, Paris, Éditions Être, 2007.
• Appolinaire G., Les Mamelles de Tirésias, Paris, Gallimard, 1972.
• Duras M., La maladie de la mort, Paris, Éditions de minuit, 1982.