Η θέση του κύριου σημαίνοντος στην ψυχανάλυση και στην εποχή μας

Αναρωτιέται κανείς τι να συνέβη στην τροχιά του λόγου στη στροφή αυτού του καινούργιου αιώνα και τον κατέστησε τόσο ανόμοιο με τον προηγούμενο. Μήπως πρόκειται για το κυρίαρχο σημαίνον το οποίο καταστρατηγεί την τρέχουσα πραγματικότητα, σε συνδυασμό με το υποκείμενο το οποίο άλλαξε κι αυτό; Το να δείξεις, απλά και μόνο εμπιστοσύνη στην έκφραση αυτή, τίθεται το ερώτημα: κυρίαρχο τίνος πράγματος;
Αν πρόθεσή μας είναι να καθορίσουμε το πλαίσιο της εμπεριστατωμένης έρευνας του σεμιναρίου μας, θα πρέπει, να ξεκινήσουμε από την αρχή της Άλλης Όψης της ψυχανάλυσης, όπου ο Λακάν εισάγει την έκφραση και την σχολιάζει μεθοδικά. Η θεμελιώδης σχέση του ενός σημαίνοντος με ένα άλλο σημαίνον, έτσι όπως επιβάλλεται στην ομιλία και την πραγματικότητα, ορίζει το εν λόγω κυρίαρχο σημαίνον “στο επίπεδο της ροής του λόγου, ειδωμένου μέσα από τη θέση του ως εκφερόμενο” ως το σημαίνον, το οποίο αντιπροσωπεύει το υποκείμενο, δηλαδή αυτό το οποίο παρεμβαίνει στη γνώση του δευτέρου σημαίνοντος (Σ2) στην προϋπάρχουσα αλυσίδα σημαινόντων του ασυνειδήτου.
Εάν επιχειρήσουμε να αναζητήσουμε στη διδασκαλία του Λακάν τις εκδοχές του Σ1, μια από τις πρώτες είναι αυτό που ενέγραψε ως Ι(Α), ως το Ιδεώδες του Άλλου, μετονομάζοντας έτσι ό,τι ο Freud αποκάλεσε Ιδεώδες του εγώ. Πρόκειται για ένα σημαίνον που το υποκείμενο δανείζεται από τον Άλλο και το οποίο διευθετεί όλες τις εικόνες του εγώ, ι(α), το οποίο κρίνει το περιεχόμενό τους και αποφασίζει για την αξία τους: αποτελεί δηλ. τον βασικό παράγοντα που αποδεικνύει την δύναμη του συμβολικού πάνω στο υποκείμενο, τον κανόνα της ομοιογενούς κοινωνικοποίησης τον οποίο ο Freud εντόπισε κατά την ανάλυση των μαζών.
Ένα βασικό ερώτημα που αναδύεται όσον αφορά στη συρρίκνωση των ιδανικών στο σύγχρονο κόσμο, είναι αυτό του “ τι απέγιναν τα ιδανικά ;”, κάθε φορά που στιγματίζουμε τον ελλειμματικό χαρακτήρα τους, την άνοδο των εγωισμών του ατομισμού, τον κυρίαρχο κυνισμό, την παρακμή των συλλογικών αξιών. Ποια αλλαγή φέρνει στο φως αυτή η συρρίκνωση, η εξαφάνιση ή η αλλαγή αυτών των ιδανικών;
∆εύτερο ερώτημα: εκεί όπου τα ιδανικά διατηρούν την οντότητά τους – ιδανικά του χριστιανισμού, της δημοκρατίας, του δημοσίου χαρακτήρα των βασικών αγαθών, της ευθύτητας, της αλληλοβοήθειας, των δικαιωμάτων του ανθρώπου κλπ – ποια είναι η πραγματική τους διάσταση; Το ίδιο ερώτημα τίθεται για την ψυχανάλυση στον Freud και στον Λακάν σχετικά με τα γονεϊκά ιδανικά. Τίθεται εξίσου και στην εποχή μας, ανεξάρτητα αν έχει πάρει τη μορφή δυσπιστίας στο βαθμό που δεν διακρίνει σ’αυτά παρά την αδύναμη κάλυψη άλλων λιγότερο ή περισσότερο ανομολόγητων συμφερόντων.
Ακολουθεί ένα τρίτο ερώτημα το οποίο συμπεριλαμβάνει τα προηγούμενα : μπορούμε να κατατάξουμε τα ιδανικά σύμφωνα με την ροή των λόγων; Σε ποια ιδανικά προϊσταται ο καθένας ; Ποια είναι κυρίως εκείνα του υστερικού λόγου και ποια του ψυχαναλυτικού ;
Άλλη πλευρά του ερωτήματος: ποια η θέση του σημαίνοντος στο ασυνείδητο το οποίο ορίζεται “ως γνώση χωρίς υποκείμενο”, το οποίο δεν καθορίζει το υποκείμενο αλλά επενεργεί στην απόλαυση του σώματός του, κατ’ αρχήν καθιστώντας την αρνητική, ενώ χάρη στη γλωσσολαλαλία της προσφέρει αυτό που ο Λακάν ονομάζει αργότερα “εξελιγμένους” τύπους της ; Αυτό το σημαίνον στο πραγματικό, το οποίο δεν έχει τίποτα το εξιδανικευμένο, το οποίο είναι ξένο προς κάθε σημασία, και που ο Λακάν ονομάζει παραδόξως “ ενσαρκωμένο” σημαίνον, δεν είναι μήπως ένα Σ1 ενός νέου τύπου, σήμα του υποκειμένου, όπως διαβεβαιώνει ο Λακάν στο τέλος του σεμιναρίου “ Ακόμα”, και το οποίο επεκτείνει τα πλοκάμια του στο πεδίο της απόλαυσης; Η θέση του ατομικού αλλά και του κοινωνικού συμπτώματος είναι ζητήματα που πρέπει να τύχουν διερεύνησης.
(Κολέτ Σολέρ – Σεπτέμβριος 2010)
Μετάφραση : Μωριάτης Στ.
Επιμέλεια : Κομματά Ε