” Οι επελάσεις του Πραγματικού και ο ψυχαναλυτής”, Βαρκελώνη 2018

 IF-EPFCL 2018 ΙX Διεθνές Ραντεβού των φόρουμ του Λακανικού Πεδίου, Βαρκελώνη 13-16 Σεπτεμβρίου 2018

Έλευση του πραγματικού, Colette Soler: Προ-κείµενο του ∆ιεθνούς Ραντεβού

Το πρώτο προ-κείµενο που µου ζητήθηκε από τους δυο υπεύθυνους του Ραντεβού 2018 στην Βαρκελώνη, αποτελεί έναυσµα για σκέψη πάνω στην προβληµατική του θέµατος το οποίο επιλέξαµε. Η λέξη έλευση προσδιορίζει µια στιγµή ανάδυσης, µια στιγµή εµφάνισης κάποιου πράγµατος, ανέκδοτου, το οποίο πιθανώς να µπορεί να έχει προβλεφθεί, όπως η ενθρόνιση του Λουδοβίκου XIV ή η έλευση ενός νέου πολιτειακού καθεστώτος, το οποίο µπορεί επίσης να είναι απλά αναµενόµενο, όπως συνέβη µε την έλευση του Σωτήρα σύµφωνα µε την µεσσιανική παράδοση αλλά όπως µπορεί επίσης να επέλθει και απρόσµενα. Παράδειγµα αποτελεί η περίπτωση του φροϋδισµού στο τέλος του ΧΙΧ αιώνα.

Υπάρχει µια χροιά εδώ ενδιαφέρουσα : δε θα µιλούσαµε για την έλευση του Φρόϊντ, αλλά του φροϋδισµού,  αφού δεν ήταν καθόλου προβλεπόµενη και ακόµα λιγότερο αναµενόµενη. Θα µιλούσαµε λοιπόν για την έλευση του πραγµατικού ; Η κοινή αντίληψη, εκείνη µάλιστα που έγινε αποδεκτή από την Λακανική µετάδοση, δεν θεωρεί ότι το πραγµατικό µπορεί να επέλθει. Θα θεωρούνταν µάλιστα αδύνατον να αποφευχθεί για τα οµιλούντα όντα που επηρεάζονται από το φαντασιακό και το συµβολικό. Ο ορισµός του πραγµατικού, ως αδύνατον να αποφευχθεί, όσο ευρύς κι αν είναι, διαιρεί ήδη το πραγµατικό σε δυο µέρη. Από τη µια πλευρά, το πραγµατικό το οποίο δεν οφείλει τίποτα στο συµβολικό, ένα τσουνάµι, όπως και το sex ratio για το οποίο ο Λακάν έκανε τόσο µεγάλο θέµα, θα λέγαµε γενικά το πραγµατικό της φύσης ή της ζωής. Αλλά το αδύνατον να «αποφύγει κανείς» δεν συρρικνώνεται σε κάτι τέτοιο διότι από την άλλη πλευρά, υπάρχει επίσης το πεπρωµένο – είναι η λέξη που χρησιµοποιούµε στον πολιτισµό µας για να δηλώσουµε το «αδύνατο να αποφευχθεί» – το οποίο µας υπαγορεύει η γλωσσική τάξη.

Ανέκαθεν το πεπρωµένο το αποδίδαµε µε όρους δυσ-τυχίας, αδυναµίας και αδυνατότητας, και το καταλογίζαµε στους θεούς και το αµάρτηµα. Ο Λακάν, ήταν αυτός ο οποίος αναγνώρισε το αποτέλεσµα της δοµής της γλώσσας πάνω στο έµβιο ον, και το οποίο αποκάλεσα αρνητικότητες της δοµής. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι οι ρωγµές οι οποίες εισήχθηκαν από τη γλώσσα στο οµιλούν ον είναι τεράστιες σε σύγκριση µε οποιοδήποτε άλλο πράγµα απ’ όσα επέφερε αυτή η κατάρα : απ’ όλες τις δυνατότητες εφευρετικότητας και δηµιουργίας που για µεγάλο διάστηµα αποδόθηκαν στον όρο « µέθεξη» και οι οποίες προσέδωσαν δόξα στην ανθρωπότητα. Από το « Προκαταρκτικό ερώτηµα», ο Λακάν δεν έλεγε εξάλλου ότι « Η λειτουργία της από- πραγµατοποίησης δε βρίσκεται όλη µες το σύµβολο»1 ;

Άρα όταν χρησιµοποιεί την έκφραση « έλευση του πραγµατικού»- δεν λέει ούτε του πραγµατικού ούτε των πραγµατικών- στην Τηλεόραση και στην « Τρίτη», µιλάει και στις δυο περιπτώσεις για τα αποτελέσµατα της επιστήµης. Από τη µια πλευρά προσσελήνωση, και από την άλλη νέες υπερ-απολαύσεις στον καπιταλισµό που η επιστήµη καθορίζει. Βρισκόµαστε λοιπόν στην προβληµατική της ανθρώπινης γονιµότητας, αυτής της ικανότητας να δηµιουργεί το καινούργιο, να αλλάζει συλλογικά ταυτόχρονα το είναι του και το περιβάλλον του. Βέβαια, δεν έχει φθάσει ακόµα εκείνη η στιγµή σήµερα, όπου θα ήµασταν τόσο βέβαιοι ότι αυτή η ικανότητα είναι συνώνυµη της προόδου, όπως συνέβη µε τον ενθουσιασµό που προκάλεσε ο διαφωτισµός του ΧVIII αιώνα, και η προσµονή του « νέου» ανθρώπου στον XIX αιώνα. Σήµερα, η ιστορία κατέδειξε το σκοτεινό πρόσωπο και το χωρίς νόµους πρόσωπο αυτής της γονιµότητας.

1 Lacan J., “La question préliminaire […]”, in Ecrits, Seuil, 1966, Paris, p. 535.

Colette Soler: Η εκ νέου έλευση του πραγματικού

Ο Lacan επικαλέστηκε ορισµένες εκδοχές έλευσης του πραγµατικού,  οι οποίες µέσα από τις συνέπειες της επιστήµης και των τεχνικών εξουσιών της αλλάζουν την κοινωνική µας πραγµατικότητα, καθώς και τις ερµηνείες που τις συνοδεύουν στο πλαίσιο του πολιτισµού. Ωστόσο δεν εντοπίζεται εκεί, κατά την γνώµη µου, το αντικείµενο της συνάντησης για τα Είκοσι χρόνια του Λακανικού Πεδίου. Στο “εκδοχές έλευσης του πραγµατικού” ο τίτλος µας συµπεριέλαβε τον ψυχαναλυτή. Ο ψυχαναλυτής δεν διαθέτει κατ’ αρχάς παρά µόνο µια πολιτική, αυτήν της ψυχανάλυσης, διότι το αντικείµενό της είναι η κλινική των υποκειµένων υπό µεταβίβαση στον αναλυτικό λόγο. Είναι το σηµείο γύρω από το οποίο θα οφείλαµε να αναρωτηθούµε για ό, τι ενσκήπτει από το πραγµατικό, εάν ξέραµε πώς να εισακουσθούµε σ’ αυτήν την πολιτισµική συγκυρία. Οι περι αυτών ο λόγος εκδοχές έλευσης του πραγµατικού διατυπώθηκαν ήδη στην ψυχανάλυση από την πένα του Φρόιντ και του Λακάν, αλλά µε άλλες λέξεις, αρκεί να τις αναγνωρίζουµε για να ξέρουµε τι θα συζητήσουµε κατά την διάρκεια της συνάντησης. Αυτές, δεν είναι τόσες πολλές : ο τραυµατισµός στις απαρχές κάθε νεύρωσης, λέει ο Φρόιντ, ευνουχισµός χωρίς προσφυγή, είπε ακόµα ο Φρόιντ, και ο ερωτικός βίος φτιαγµένος από την επανάληψη, την τύχη και το σύµπτωµα και την µυθοπλασία. Τα παραπάνω τα έχω ήδη όλα επικαλεστεί.

Όλοι αυτοί οι όροι αφορούν το καθεστώς των απολαύσεων του οµιλούντος όντος δηλαδή αυτό που ο Λακάν ονόµασε « λακανικό πεδίο » και του οποίου κάθε υποκείµενο δεν µπορεί να αποφύγει να έχει την εµπειρία σ’ αυτό που ονοµάζεται η ζωή του, αλλά και του οποίου η ανάλυση ανεπανόρθωτα τον οδηγεί να παίρνει την διάσταση του κάθε αναλυόµενου.

Όλοι επικαλούνται τον λόγο του Freud, διατυπωµένο και συµπυκνωµένο από τον Λακάν στην ρήση « δεν υπάρχει σεξουαλική σχέση». Όλοι προσδιορίζουν ένα πραγµατικό το οποίο ενυπάρχει, σύµφωνα µε την λακανική υπόθεση, στο σώµα της πάσχουσας από την γλωσσική τάξη απόλαυσης. Άρα είναι ένα πραγµατικό, ήδη τετελεσµένο για κάθε αναλυόµενο ο οποίος έρχεται για να δηλώσει ότι δεν είναι ευτυχής αλλά µάλλον δυστυχής, σύµφωνα µε τον Λακάν.

Πράγµατι αυτό που ο αναλυτής εισπράττει σε ένα πρώτο χρόνο είναι το θορυβώδες παράπονο το οποίο απαντά σ’ αυτό το τετελεσµένο πραγµατικό. Το ερώτηµά µας λοιπόν απευθύνεται στον ίδιο τον αναλυτικό λόγο. Κατ’ αρχάς απευθύνεται στα ιδιαίτερα κλινικά συµβάντα αυτού του πραγµατικού που ο αναλυτής επιτρέπει να καταγραφούν και στις απαντήσεις που ο κάθε αναλυόµενος προσκοµίζει. Απευθύνεται επίσης στις µετακινήσεις που η ίδια η ανάλυση επιφέρει. Η αναλυτική πράξη µέσα από την µεταβίβαση µήπως δεν διασφαλίζει την εκ νέου έλευση αυτού του πραγµατικού, του ήδη τετελεσµένου από τον τραυµατισµό που δηµιουργεί τρύπα [ τρυπο-τραυµατισµό]; Είναι κάτι το οποίο προσεγγίστηκε µε συγκεχυµένο τρόπο, άρα ανακριβή, στην ιστορία της ψυχανάλυσης και αυτό µε την ιδέα της αγωγής ως επανέκδοσης των συνθηκών της νεύρωσης.

Ερώτηµα λοιπόν : εάν η νευρωτική αναστάτωση των υποκειµένων απάντησε στην πρώτη τραυµατική έλευση του πραγµατικού δεν θα µπορούσαµε να ελπίσουµε ότι η δεύτερη η οποία επανέρχεται στην ανάλυση και διαφωτίζει την πρώτη, θα µπορέσει να δώσει στο υποκείµενο την ευκαιρία να αναθαρρήσει, µε άλλα λόγια να κατορθώσει να αποποιηθεί το παράπονό του ώστε να αντιµετωπίσει το πεπρωµένο που του υπαγορεύει το ασυνείδητο ;

Εάν το καταφέρει ίσως να µπορέσει να επιχειρήσει να το µεταδώσει στο πέρασµα, εν ολίγοις αυτό το οποίο συνάντησε και έµαθε για το ίδιο αλλά µπορεί και να έχει επίσης µια αξία και για τους άλλους. Γιατί αυτή είναι η πολιτική διάσταση του περάσµατος στον Λακάν : να επιβεβαιώνεται µέσα από την µαρτυρία το πραγµατικό το οποίο ενσκήπτει για κάθε οµιλούν ον. Αυτό το πραγµατικό δεν γνωρίζει ούτε σύνορα, ούτε κουλτούρες, είναι το ίδιο το αντικείµενο του συµπαντικού µηνύµατος της ψυχανάλυσης, όσο υπάρχει.

Sandra Leticia Berta: Τραύμα: γεγονός και έλευση του πραγματικού

Από τη στιγµή που αποφασίσαµε να δουλέψουµε πάνω στην έλευση του πραγµατικού για την προσεχή διεθνή συνάντηση, αναρωτήθηκα άµεσα ως προς τις κλινικές προεκτάσεις του τίτλου. Είχα πραγµατοποιήσει ήδη για πολλά χρόνια έρευνες γύρω από το τραύµα και αµέσως αναδείχθηκε το εξής ερώτηµα : εάν λάβουµε υπόψη µας την διάσταση του τυχαίου στο τραύµα, υφίσταται διαφορά ανάµεσα σε τραυµατικό γεγονός και έλευση του πραγµατικού ; Σας παραθέτω τους συλλογισµούς µου. Στην ιστορία της ψυχανάλυσης, το τραυµατικό γεγονός προσέδωσε υπόσταση, όχι µόνο στην ανακάλυψη του ασυνειδήτου αλλά επίσης και στην διάκριση ανάµεσα σε τραυµατικό γεγονός και δοµή του τραύµατος µε την έννοια της τρύπας, η οποία αναγράφεται ως S(A), όπως ο Λακάν πρότεινε στο τέλος της διδασκαλίας του. Το πέρασµα από το τραυµατικό γεγονός στο τρυποτραυµατικό1 προσανατολίζει την κατεύθυνση της αγωγής για κάθε αναλυτή. Η επεξεργασία της γνώσης αναφορικά µε την στιγµή του τυχαίου µετατρέπει το τραύµα σε ένδειξη ενός αναποφάσιστου πραγµατικού. Μέσα από το πέρασµα από το τραύµα στο τρυποτραυµατικό, διακρίνουµε κάποιες συλλήψεις της χρονικότητας : αυτής των εκ των υστέρων (a posteriori / nachträglich), αυτής της πράξης που ευνοεί την τοπολογική τοµή, εκείνης του βορρόµµειου κόµβου.

Η καθεµία καταµετρείται µε την λογική χρονικότητα η οποία προτείνεται από τον Λακάν, όπως η στιγµή του να δεις, ο χρόνος του να καταλάβεις και η στιγµή του να συµπεράνεις. Το να λέει κανείς έλευση του τραύµατος παρά τραυµατικό συµβάν, µπορεί να αποδειχθεί χρήσιµο ώστε να αποσπαστεί η τραυµατική στιγµή και να διαφοροποιηθεί από την επεξεργασία της. Πρόκειται για µια χροιά στην οποία θα επανέλθω. Στην κοινότητά µας, µιλήσαµε για έλευση της απόλαυσης του σηµαίνοντος 1, του περάσµατος του τυχαίου σαν έλευση της απόλαυσης των εναδικών χαρακτηριστικών της επανάληψης. Υπό αυτήν την έννοια µου φαίνεται ότι γεγονός και έλευση είναι συνώνυµα, όπως µπορούµε και να το διαπιστώσουµε ακόµα κι από το λεξικό. Ωστόσο, η έλευση τονίζει αυτό που ανακύπτει και όχι µόνο τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του συµβάντος. Από την άλλη, αν αναφερθούµε στην έλευση, θα πρέπει να διακρίνουµε δυο σηµασίες στον Λακάν : Έλευση του υποκειµένου και έλευση του πραγµατικού.

∆εν είναι οι µόνες αλλά είναι οι πιο ενδεικτικές. Η έννοια « έλευση του υποκειµένου» είναι σύγχρονη µε τις επεξεργασίες πάνω στο συµβολικό ενώ τυποποιήθηκε µε τις διεργασίες του αιτιώδους του υποκειµένου : αλλοτρίωση και αποχωρισµός2.

Υπενθυµίζω σύντοµα ότι στην αλλοτρίωση, µε το vel, τον αποκλειστικά διαζευκτικό σύνδεσµο, το υποκείµενο επιλέγει την απολίθωση ή το νόηµα. Στην λογική προτεραιότητα του αιτιώδους του υποκειµένου, η δεύτερη διεργασία τείνει προς τον αποχωρισµό του οποίου το αποτέλεσµα είναι το αντικείµενο µικρό α3, καθώς το υποκείµενο εισάγεται στην µετωνυµία της σηµαίνουσας αλυσίδας (S1-S2). Μπορούµε να προσθέσουµε ότι στη συνέχεια, το vel της αποκλειστικής διάζευξης χρησιµεύει για να νοηµατοδοτήσει τον διχασµό του υποκειµένου και της απόλαυσης. Εδώ αυτό που τονίζεται είναι το σηµαίνον που απολαµβάνει, η απολαµβάνουσα ουσία η οποία είναι τελικά αυτό που από την θεώρηση του S1, λαµβάνει χώρα ως πραγµατικό.

Πράγµατι µπορούµε να διαβάσουµε το ενδεχόµενο της έλευσης του πραγµατικού ως ένα σηµαίνον S1 εντός της διεργασίας του αιτιώδους του υποκειµένου και επίσης εντός της γραφής του βορρόµειου κόµβου. Η έλευση του πραγµατικού ως εισβολή του S1 αναφέρεται στο υποκείµενο και τις επεξεργασίες πάνω στο οµιλούν ον. Και τα δυο ακολουθούν την ίδια λογική αλλά από την πλευρά της χρονικότητας, ενώ το αιτιώδες του υποκειµένου τονίζει το εκ των υστέρων τραυµατικό γεγονός, επικαλούµενο ένα πραγµατικό το οποίο παραµένει ως όριο, εξωγενές, ενώ µε τον κόµβο και την τακτικότητά του, δένεται η έλευση του τραύµατος. Το ένα του τραυµατικού είναι τρία : πραγµατικό, συµβολικό και φαντασιακό4. Εκεί, η έκφραση « έλευση του πραγµατικού» µοιάζει να ταιριάζει στο βορρόµειο τραύµα, δείχνοντας ότι το τραύµα προκύπτει δεµένο.

Μεταξύ του 1974 και 1975 θα µπορούσαµε να εντοπίσουµε µια διάκριση ανάµεσα σε έλευση του πραγµατικού και γεγονός του λέγειν που διευθετεί την χρονικότητα του κόµβου. Στο σεµινάριο XXI, Les non-dupes errent, ο Lacan εγκλείει το γεγονός του λέγειν ως γραφή του κόµβου, διακρίνοντας το συµβολικό, το πραγµατικό και το φαντασιακό γεγονός. Αυτό το οποίο µου τράβηξε την προσοχή είναι το ακόλουθο σηµείο : « Το γεγονός, αυτό, δεν ̟αράγεται ̟αρά µέσα στην τάξη του συµβολικού. ∆εν υ̟άρχει γεγονός ̟αρά αυτό του λέγειν»5. Είναι ακριβώς ο χρόνος για να γράψει τον κόµβο του λέγειν, κόµβος του οµιλούντος όντος που γίνεται από το βορρόµειο τραύµα. Ας ακολουθήσουµε την έκφραση «έλευση του πραγµατικού» στην Τρίτη 6. Σ’ αυτή τη διάλεξη, σύγχρονη του σεµιναρίου XXI, ο Lacan υπογραµµίζει ότι ο αναλυτής αναλαµβάνει την ευθύνη της έλευσης του πραγµατικού, όπως η Colette Soler το αναλύει στο βιβλίο της, Εκδοχές έλευσης του ̟ραγµατικού, α̟ό το άγχος στο σύµ̟τωµα7 αλλά και στο πρώτο προ-κείµενο της Συνάντησης της Βαρκελώνης 2018. Μετά από αυτή την διαβεβαίωση ο Lacan αναφέρεται στην ερµηνεία ως διφορούµενη και στην lalangue η οποία κατακάθεται ως αποµεινάρι του ασυνειδήτου, µιας εµπειρίας η οποία αφήνει µια γνώση ως ισοζύγιο. Η ερµηνεία απεργάζεται την lalangue, κάτι που δεν εµποδίζει το ασυνείδητο να είναι δοµηµένο σαν γλώσσα. Αυτό σηµαίνει ότι η ερµηνεία απεργάζεται τα Ένα της απόλαυσης ώστε το οµιλούν ον να γίνει βορρόµειο. Εάν το τραύµα είναι γεγονός συνδεδεµένο µε το S1, ως εισβολή του πραγµατικού, αυτό αποτελεί κλινική απόδειξη ότι το τραύµα συνιστά δέσιµο ενός πραγµατικού. Μολονότι για το τραύµα έλευση και συµβάν είναι συνώνυµα, µπορούµε ωστόσο να διακρίνουµε µια διαφορά. Το να τονίσουµε την έλευση του πραγµατικού, του τραυµατικού σηµαίνοντος δεν είναι χωρίς συνέπειες γιατί µεταµορφώνει το εκ των υστέρων σε πράξη και σε λογικό δεµένο χρόνο. Εξάλλου οι θεωρήσεις πάνω στην λεξι-υλιστικότατη, ίδιας του βορρόµειου κόµβου έχουν επιπτώσεις πάνω στην σηµασία του εκ των υστέρων, nachträglich. Στην κλινική πρέπει να πιέσει κανείς(µαθηµατικό forcing)8 την οµιλία στην λεξι-υλιστικότητα της για να διαβάσουµε αυτό που ακούµε και να παράγουµε µια γραφή. ∆εν είναι ίδιο πράγµα το να ψάχνεις τη σηµασία ενός γεγονότος και να στοχεύεις την απολαµβάνουσα σηµασία µιας γνώσης. Αυτό δεν σηµαίνει ότι υποχωρεί η φαντασίωση γιατί η κλινική θα ήταν κατ’ αυτό τον τρόπο αδιανόητη, αλλά να διατίθεσαι ευνοϊκά προς « αυτό ̟ου ενέχει τη λειτουργία του πραγµατικού µέσα στη γνώση»9. Τα ρηθέντα του τραυµατικού συµβάντος επικαλούνται την έλευση ενός λέγειν και το πραγµατικό το οποίο εξ-ίσταται στην σηµασία ( απ-ουσία). Τελικά η έλευση του πραγµατικού µας καλεί να σκεφτούµε την βορόµµεια κλινική θεωρώντας το πραγµατικό ασυνείδητο και την τρύπα στη γνώση. Ακόµα µια φορά, το να µιλάς για τραύµα στην ψυχανάλυση είναι ταυτόσηµο µε το να µιλάς για ψυχανάλυση. ∆εν είναι τυχαίο που το ερώτηµα του Φρόιντ πάνω στο τραύµα έδωσε θέση στο ασυνείδητο.

Μετάφραση στα γαλλικά του Manel Rebollo et Lydie Grandet

1 Troumatisme, λογοπαίγνιο που περιλαμβάνει τις λέξεις : trou = τρύπα και traumatisme = τραυματισμός.

2 Lacan Jacques, Séminaire livre XI, Les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse, Seuil, p.19

3 Lacan Jacques, Le Séminaire La logique du fantasme, 16 novembre 1966

4 Lacan, Jacques, Le séminaire, livre XXI, Les non-dupes errent, 18 décembre 1973.

5 Lacan, Jacques, Le séminaire, livre XXI, Les non-dupes errent, 15 janvier 1974 (publié sur Staferla).

6 Lacan Jacques, La troisième, 1ernovembre 1974.

7 Soler, Colette., Avènements du réel, de l’angoisse au symptôme. Cours 2015-2016. Paris: Éditions du Champ lacanien. Collection Études, Octobre 2016, p. 170

8 Lacan, Jacques (1976-1977), Le séminaire, L’insu que sat de l’une-bévue s’aile à mourre19 avril 1977.

9 Soler, Colette, Lacan, l’inconscient réinventé. Paris, Presses Universitaires de France, 2009, p. 19.